|
Irratsionalistlar
(irratsionalizm)
axloqiy masalalarni umuman nazariy,
umumlashtirilgan shaklda hal qilish mumkin emas, har qanday axloqiy vaziyat
mutlaqo noyob, takrorlanmas deb hisoblashadi
157
.
Sensualizm
(fransuzcha sensualisme ‒ so‘zidan olingan, lotincha sensus ‒
idrok etish, his qilish)
‒ bu bilim nazariyasidagi yo‘nalish bo‘lib, unga ko‘ra idrok
va hislar ishonchli bilimlarning asosiy va muhim shakli hisoblanadi.
Ratsionalizmga qarshi sensualizmning asosiy tamoyili – “hissiyotlarda bo‘lmagan
narsa, ongda yo‘q”. Sensualizm tamoyili idrokning hissiy shakliga taalluqlidir, bu
his qilish va idrok etishdan tashqari, vakillikni ham o‘z ichiga oladi.
Yirik faylasuf-sensualistlardan biri qadimgi yunon faylasufi Protogor,
qadimgi sofistlardan biri Epikur, yangi zamon ingliz falsafasining yirik vakili Jon
Lokk, Etienne Bonneau de Condillac va boshqalar.
Protogor fikrini “inson ‒ hamma narsaning mezoni, o‘lchovi”, degan tezis
tashkil qiladi. Odam ikki qarama-qarshi fikrlardan birini tanlab olishi mumkin. Bu
yerda odam erkin. Inson ‒ hamma narsaning o‘lchovi, degan fikriga ko‘ra, uning
mezonini manfaat tashkil etadi
158
.
Epikur yozishicha esa, “hayotning maqsadi rohat-farog‘at, xursandchilikdan
iborat bo‘lmog‘i lozim. Rohat-farog‘at, xursandchilik inson baxtining avvali va
oxiridir”
159
.
Sensualizm
atamasi Kousin tomonidan umumiy foydalanishga kiritilgan
bo‘lib, u o‘zining “Histoire générale de la philosophie” asarida sensualizmni
idealizmga qarshi qo‘ygan va shuning uchun bu atama bilan hozirda, odatda,
materializm deb ataladigan yo‘nalishni belgilaydi. Sensualizm atamasining ushbu
ma’nosi saqlanib qolmagan. Hozir sensualizmni epistemologik masalalarni hal
qilishda intellektualizm yoki ratsionalizmga zid bo‘lgan taniqli tendensiya deb
157
Словарь по этике. - http://moralphilosophy.ru/pg/racionalizm.htm
158
Ғарб фалсафаси / Тузувчи Назаров Қ. - Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. - Б. 55-56.
159
Ғарб фалсафаси / Тузувчи Назаров Қ. - Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. - Б. 174.
117
atash odat tusiga kirgan. Sensaualizmning asosiy qarashlari quyidagilar. U tug‘ma
g‘oya-larni inkor etadi (Condillac, “Essai sur l’origine des connaissance
humaines”, I, 2-chi qism, 9-§), boshqacha qilib aytganda, aql asl ma’noni emas,
faqat hosilani tan oladi. Sensualizm barcha bilimlarni sensatsiyaga kamaytiradi:
ong o‘zining barcha tarkibini hislardan, hissiyot esa tajribadan oladi (“Nihil est in
intellectu quod non ante fuerit in sensu”). Shunday qilib, tashqi dunyo bilim
manbayi va mezonidir. Ushbu nuqta sensualizm va materializm o‘rtasidagi
o‘xshashlikni ham, farqni ham o‘z ichiga oladi. Ikkala yo‘nalish ham bizning
bilimlarimizning manbayi tashqi dunyo ekanligini ta’kidlaydi, ammo ular tashqi
dunyoni butunlay boshqacha tushunadilar. Materializm, sensualizm tan
olmaydigan obyektning fazilatlari bilan hislar tarkibi-ning to‘liq yoki qisman
o‘ziga xosligiga ishonadi. Kondilak ta’kidlashicha, hid bilish qobiliyatiga ega
bo‘lgan haykal atirgulni hidlaganda, faqat sof subyektiv holatni boshdan kechiradi
(“les odeurs ne sont à son égard que ses propres modifications ou manières d
‘être”). Sensualizm obyektning fazilatlari bilan bog‘liqligi masalasida, Kondillak
bu savolni bekor deb hisoblab, hukmdan butunlay voz kechadi. Shunday qilib,
sensualizm materializmga olib kelmaydi; aksincha, undan subyektivizmni (ya’ni
tashqi dunyoni bilish imkoniyatini inkor etishni va barcha bilish butunlay ongning
ichki holatlaridan rivojlanadi degan xulosani) chiqarib tashlash osonroq. Bu
sensualizmni subyektiv idealizmga o‘xshash qiladi (masalan, Fixte); ularning
orasidagi farq faqat subyekt faoliyatini tushunishda yotadi. Kondilak o‘zining
“Traité des Sens” asarida batafsil bayon etgan hissiyotlarning shakllanish tarixiga
to‘xtalib, xotira, e’tibor va tafakkur hislar orqali o‘zlari tomonidan qanday
shakllanishini va hissiyotga bog‘liq bo‘lmagan mustaqil ma’naviy jarayonlarning
illyuziyasi qanday yaratilishini aytib beradi; aslida, fikrlash zarurati odat yoki tez-
tez takrorlanish tufayli ajralmas bo‘lib qolgan uyushmadan boshqa narsa emas, deb
hisoblaydi. Har qanday bilim har doim ma’lum bir hissiyotga asoslanadi, shuning
uchun bilim har doim faqat shaxsiy bo‘lishi mumkin; umuman, hech narsa
umumlashtirishlarga to‘g‘ri kelmaydi. Bilim manbayi bir vaqtning o‘zida uning
xarakterini ham, chegaralarini ham belgilaydi; bu manba haqiqatning mezonidir.
Sensatsiya tashqi tomondan paydo bo‘ladigan taassurotlarga bog‘liq bo‘lgani
uchun sensualistlar imonni egallaydilar ‒ har qanday tajriba tasodifiy, mantiqsiz va
nisbiy narsadir, shuning uchun barcha bilimlar tasodifiy va nisbiy xarakterga
berilishi kerak. Psixologik faktlardan kelib chiqqan holda, Mill materiyaning
quyidagi ta’rifini beradi: materiya yoki obyekt doimiy his qilish imkoniyatidan
boshqa narsa emas.
Sensualizmning afzalligi shundaki, u sezish va idrok etish faktlarini batafsil-
roq psixologik tahlil qilishga e’tiborni qaratdi, umuman olganda, sezgilarning ma’-
nosini va sezishlarning ayrim toifalarining ma’nosini aniqlashga harakat qildi. Shu
nuqtayi nazardan, Kondilakning ishi alohida e’tiborga loyiqdir. Shu bilan birga,
sensualizmning psixologik tahlili, tahlil qilinadigan faktlarga oldindan qilingan
nuq-tayi nazardan qarashidan aziyat chekadi. Sensualizm xuddi sehrgar singari
hissiyot-ga umuman xos bo‘lmagan va sensatsionizm undan g‘alaba qozonib
chiqadigan barcha narsalarni hissiyotga soladi. Ongni, xotirani, tasavvurni va
118
tafakkurni vujud-ga keltiradigan hissiyot emas, balki ongning sintetik faoliyati u
foydalanadigan har xil materialga qarab, ushbu turli shakllarda namoyon bo‘ladi.
Sensualizm ong fao-liyatini mexanizatsiyalashtiradi, kamaytiradi va barcha
faoliyatni eng oddiy aniqlash orqali baholamoqchi.
Yangi falsafada sensualizmning tarqalishini Lokk ilgari surdi; u empirik
bo‘l-sada va o‘zini qisman Dekartning shogirdi deb hisoblagan bo‘lsada, ammo
uning Insonni anglash bo‘yicha tajribasi sensatsionizmga hissa qo‘shganligi
shubhasiz. Ikki bilim manbayi-hissiyot va mulohazani, Lokk birinchisini ancha
batafsil ko‘rib chiqdi. Uning aks ettirish doktrinasi xuddi shu noaniqlikdan aziyat
chekmoqda, chunki uning mohiyati haqida fikr yuritishda sezilarli bo‘lgan,
shuning uchun Lokk-dan izchil sensualistik ta’limotni chiqarish juda oson edi.
Zamonaviy zamonning sensualizmi yana Kondilak fenomenalizmidan mate-
rializmga burilishni anglatadi (masalan, A.Maerning “Die Lehre von d.
Erkenntniss” asari, 1875), XX asrning 60- va 70-yillarda materialistik
tendensiyalarning umumiy kuchayishi bilan izohlanadi
160
.
Mavzuning sensualistik konsepsiyasi, ijtimoiy jihatdan ko‘pincha ichki stoik
erkinlik talabi bilan cheklangan ratsionalistik dunyoqarashga qaraganda uchinchi
hokimiyatni ozod qilish g‘oyalarini yanada to‘liq va aniq ifoda etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
