Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

2. “Deontologiya” va “kasbiy etika” tushunchalarining munosabati 
Deontologiya har qanday axloqiy ta’limning ajralmas qismi bo‘lib, kasbiy 
axloqda kasbiy axloq to‘g‘risidagi ta’lim sifatida muhim o‘rin tutadi. Bu tabiiy, 
chunki kasbiy etika – bu kasbiy faoliyat kabi faoliyatning o‘ziga xos turi uchun 
umumiy axloqiy ta’limotning ixtisoslashuvidan boshqa narsa emas. Shu bilan 
birga, deontologiya kasbiy axloqshunoslikda muhimroq o‘rinni egallaydi, bu 
kasbiy faoliyat va kundalik faoliyat o‘rtasidagi farqlar bilan bog‘liq. 
Falsafiy axloq tizimida mutaxassislarning kasbiy etikasini, ularning kasbiy 
faoliyati jarayonida ularning xulq-atvori, harakatlari va munosabatlarini o‘ziga xos 
axloqiy me’yorlar va tamoyillar nuqtayi nazaridan o‘rganadigan kasb axloqi 
muhim o‘rin tutadi. Bu juda tabiiy, chunki inson faoliyatining har xil turlari orasida 
mehnat yetakchi o‘rinni egallaydi va faoliyatning eng tipik va ijtimoiy ahamiyatga 
ega turi hisoblanadi. 
Falsafa, etika va ijtimoiy ish aksiologiyasi sohasidagi tadqiqotlar katta 
ahamiyatga ega. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 1991-yildan beri sezilarli natijalarga 
erishildi. Ilmiy bilimlarning turli sohalarining ixtisoslashuvi va integratsiyasi 
qanday sodir bo‘layotgani singari, ijtimoiy ishning kasbiy va axloqiy o‘qitishning 

---

257 
qisman ixtisoslashuvi xilma-xilligi, ko‘p darajali ijtimoiy ishi, unda turli xil 
faoliyat turlari, yo‘nalishlari va turlarining mavjudligi tufayli yuzaga kelishi 
mumkin. Faoliyat shakllari va turlariga, ustuvor yo‘nalishlariga qarab, kasbiy va 
axloqiy tizim o‘zgarishi mumkin. 
Deontologiya etika bilimlarning nisbatan yosh sohasidir. Biroq, hozir ham 
uning axloqiy o‘qitishda markaziy o‘rinni egallab turganini ko‘rish mumkin. Xuddi 
shu narsani kasbiy va axloqiy o‘qitish bo‘limi sifatida professional deontologiyaga 
nisbatan ham aytish mumkin. Ammo, afsuski, professional deontologiya umuman 
deontologiyaga qaraganda kamroq tadqiqot obyekti hisoblanadi. Ayrim 
elementlarni batafsil o‘rganish asosan tibbiy deontologiya tomonidan qabul 
qilingan, bu g‘alati darajada ko‘pincha deontologiyaning o‘zi bilan belgilanadi. 
Shu asosda ba’zan deontologiya boshqa kasbiy faoliyat turlarining kasbiy va 
axloqiy ta’limotlarida aks ettirilishi mumkin emas degan noto‘g‘ri xulosa qilinadi. 
Yana bir keng tarqalgan xato shundaki, deontologiya ba’zida professional etikadan 
ajralib turadi. 
Kasbiy faoliyat turlari o‘zlarining ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra, ijtimoiy 
oqibatlar mohiyatiga ko‘ra tengsizdir, natijada ulardagi deontologik tartibga solish 
umuman axloqiy tartibga solishda katta yoki ozroq ulush bilan ifodalanishi 
mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, umuman axloqiy tartibga solish singari, 
mutaxassisning xulq-atvori, munosabati va harakatlarini deontologik tartibga solish 
ma’lum xususiyatlarga ega bo‘lgan kasbiy faoliyat turlarida eng zarur
359
: 
• inson va jamiyat taqdiri faoliyat natijalariga bog‘liq ijro natijalarining 
ijtimoiy ahamiyati katta; 
• faoliyatning yakuniy natijasi (masalan, xizmatlar) bo‘yicha ishlab chiqa-
ruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik bevosita sodir bo‘ladi, ya’ni 
faoliyat “shaxs – shaxs” tizimida amalga oshiriladi; 
- mutaxassis sezilarli darajada avtonomiyaga ega va uning faoliyati 
jarayonini rasmiy usullar yordamida boshqarish imkonsiz yoki o‘ta qiyin. 
Bu xususiyatlarga, birinchi navbatda, jamiyat hayotining xavfsiz faoliyati va 
faoliyatini ta’minlash, shaxsning ijtimoiy va individual farovonligini ta’minlash 
bilan bog‘liq kasbiy faoliyat turlari kiradi. Bularga ijtimoiy ishlar kiradi. 
O‘zining kasbiy va axloqiy tizimini shakllantirgan va kodlangan deyarli har 
bir kasb mutaxassisning kasbiy burchining mazmunini o‘rganadi va bir vaqtning 
o‘zida shakllantiradi. Shuning uchun mutaxassislarga ma’lum va tanish bo‘lgan bir 
qator kasblarda “professional deontologiya” iborasi mavjud. Ammo ko‘pincha, 
deontologiyaning kasbiy axloqiy o‘qitishdagi o‘rni va roli, vazifa va 
majburiyatlarni o‘zaro bog‘lash muammolari haqida gap ketmaydi, chunki bu kasb 
etikasi 
amaliyotidan 
ko‘ra nazariya masalasidir. Ushbu muammo ‒ 
deontologiyaning kasbiy va axloqiy o‘qitishda o‘rni va rolidir, ammo shunga 
qaramay, kasbiy axloqshunoslikda hal qilinishi kerak, chunki natijaning mazmuni 
mutaxassisning ruxsat etilgan mustaqillik darajasini, uning faoliyatini nazorat 
qilish usullarini, mutaxassislar va ularning mijozlarining o‘zaro ishonchini va