253
8-bob. IJTIMOIY ISHNING DEONTOLOGIK ASOSLARI
Reja:
1. Deontologiya burch va o‘zini tuta bilish haqidagi ta’limot.
2. “Deontologiya” va “kasbiy etika” tushunchalarining munosabati.
3. Deontologiya kategoriyalarining ijtimoiy ishning turli ko‘rinishlarida
namoyon bo‘lishi
.
Tayanch so‘z va iboralar:
burch, vijdon, kasbiy burch, kasbiy javobgarlik,
mijoz, axloq kodeksi, mijozga xayrixohlik, kasb etikasi, ijtimoiy ishning
deontologiyasi, kasbiy burch.
1. Deontologiya ‒ burch va o‘zini tuta bilish haqidagi ta’limot
Deontologiya atamasi
(yunon tilidan δέον deon-burch, deonthos – talab
etiladigan)
burch yoki majburiyat etikasi yoki xulq-atvor
qoidalariga asoslangan
axloqiy tizim deb atashadi, chunki ular burch tushunchasining asosi hisoblanadi.
Bu tushunchani ilmiy leksikoniga XVIII asrda ingliz faylasufi Iyeremiyey Bentam
(15.02.1748-06.06.1832) tomonidan “Deontologiya yoki axloqshunoslik to‘g‘ri-
sida” asarida axloq nazariyasini axloq haqidagi fan deb atash uchun kiritgan. Burch
va to‘g‘ri xatti-harakatlar, harakatlar uslubi haqidagi ta’limotni belgilash uchun
kiritilgan. I.Bentam deontologiya tushunchasini falsafiy ta’limot sifatida ham
ishlab chiqdi. Uning asosiy falsafiy qarashlari fanda utilitarizm deb nomlangan,
garchi uning o‘zi utilitarizm (ya’ni foydalilik) haqida emas, balki “eng
katta baxt
tamoyili” haqida gapirishni ma’qul ko‘rgan. Zamonaviy ixtisoslashgan ma’noda bu
atama S.D.Brod tomonidan 1930-yilda nashr etilgan “Axloq nazariyasining beshta
turi” kitobida kiritilgan.
I. Bentam uzoq va qiziqarli hayot kechirdi. Sifatli ta’lim olib, u o‘z hayotini
ijtimoiy, huquqiy va siyosiy tizimni o‘rganish va takomillashtirishga bag‘ishlashga
qaror qildi. O‘z oldiga jamiyatni isloh qilish vazifasini qo‘ygan holda, u o‘z
g‘oyalarini tizimlashtirish va asoslash zarurligini angladi. Shunday qilib, uning
falsafasi "ikkilamchi" xarakterga ega edi: u dastlab mavhum mulohazalarning
mevasi emas, balki ijtimoiy amaliyot ehtiyojlariga asoslangan edi.
Yuqoridagi misollar to‘g‘ri xatti-harakatlar, ya’ni jamiyat a’zolarining
umumiy manfaatlarini kuzatish zarurligiga asoslangan xatti-harakatlar, uning so‘z
birikmasida "burch" so‘zi paydo bo‘lishidan ancha oldin namoyon bo‘lgan odamni
ishontiradi va u majburiyat
muammolari va nihoyat, deontologiya masalalari
haqida o‘ylaydi.
Deontologiya ‒ IX asrning birinchi yarmiidan etika doirasida rivojlanib
kelayotgan hali ham yosh falsafiy fan.
Borliq vujudga kelish hodisasi va zamonaviy inson tipidagi ong fenomeni
sifatida burchni faqat gumanoid ajdodlar va hayvonlardan meros bo‘lib o‘tgan
"genetik meros" bilan izohlash mumkin emas.
Zamonaviy odamning hayoti, ayniqsa, ajdodining hayoti, tabiiy mavjudotga
qaraganda ancha murakkabroq. Insonning mavjud bo‘lish qonunlari Charlz Darvin
254
tomonidan tan olingan biologik tartibga solishdan tashqarida. Biroq, Homo
sapiensning hayotiy faoliyatini tartibga solishda tabiiy tarkibiy qism mavjudligini
inkor etish bema’ni, chunki hozirgi paytda odamlarning kamida 75% xulq-atvor
reaksiyalari instinktlar tomonidan tartibga solinishi, ya’ni tabiatning asosiy qonuni
‒ turlarni saqlash qonunini aks ettiruvchi tabiiy ravishda
aniqlangan xulq-atvor
naqshlari. Natijada, pozitsiya maqbul bo‘lib tuyuladi, unga ko‘ra keyingi maj-
buriyatni shakllantirish uchun asos tabiiy olamdan kiritiladi, ammo majburiyatning
o‘zi inson borligi va ongining funksiyalariga asoslangan va inson va jamiyatning
mavjudligi va rivojlanishining muhim ehtiyojlarini aks ettiruvchi sof insoniy
hodisadir.
Alohida tarmoqlar tibbiy deontologiya bo‘lib, ular tibbiy etika va bioetika
tushunchalari bilan birlashadi va huquqiy deontologiya (etika).
Bugungi kunda
yuridik kasblar deontologiyasiga ta’lim va tartibga solish masalalariga alohida
e’tibor berilmoqda. Ko‘pgina mamlakatlarda deontologik axloqiy jihatlar qonuniy
ravishda tasdiqlangan (Fransiya milliy politsiyasining deontologiya kodeksi,
Britaniya politsiya xizmatining axloqiy tamoyillari to‘g‘risidagi nizom, Germaniya
Federativ Respublikasi politsiyasi xodimi axloq qoidalari, AQSh politsiyasining
axloq kodeksi, Rossiya Federatsiyasi ichki ishlar organlarining va oddiy
xodimlarining axloq kodeksi va h.k.).
Xalqaro
darajada, shuningdek, bir qator yuridik kasblarning deontologik
kodlari bilan shug‘ullanadigan huquqiy hujjatlar mavjud (masalan, Yevropa
hamjamiyatidagi yuristlarning umumiy amaliyot kodeksi)
358
.
Kasbiy ijtimoiy ish axloqiy qadriyatlar tizimida deontologiyaning o‘rni va
roli. Kasbiy faoliyat – bu shaxs va jamiyat manfaatlari eng yaqin va to‘g‘ridan-
to‘g‘ri o‘zaro ta’sir qiladigan sohadir va shaxs faoliyati aniq ijtimoiy o‘lchovga ega
bo‘ladi. Kasbiy faoliyat, qoida tariqasida,
rasmiy ravishda, keyin funksional
ravishda aniq tartibga solinadi. Masalan, har bir kasb bo‘yicha “dan” va “ga” qadar
ish kunini tartibga solish har doim ham to‘g‘ri kelavermaydi, agar ish ijodiy bo‘lsa,
rasmiy ish joyida xodimning bo‘lishi har doim ham mos kelmasligi mumkin.
Biroq, har qanday holatda, ish bajarilishi kerak, ish natijalari xodim tomonidan o‘z
vaqtida taqdim etilishi kerak. Agar “ish soatlari” bo‘lmasa, unda ma’lum bir
lavozim doirasidagi faoliyatning mazmuni tasdiqlangan ish majburiyatlari,
xavfsizlik ko‘rsatmalari va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Ijodiy
kasblar vakillarining (yozuvchilar, rassomlar va boshqalar) kasbiy faoliyatini
rasmiy ravishda tartibga solish har doim ham imkoni yo‘q, bu faoliyat ritmi va
samaradorligi ko‘p jihatdan ilhomga bog‘liq.
Biroq, aksariyat faoliyat turlarida tartibga solish imkoniyati va ehtiyoji
mavjud bo‘lib, uni joriy etish samaradorlikni oshirishga
va yuqori natijalarga
erishishga imkon beradi. Odamlardan odamga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi amalga
oshiriladigan kasblar faoliyatining rasmiy va funksional tartibga solinishi ayniqsa,
muhimdir. Ish joyida qat’iy belgilangan soatlarda bo‘lish va mutaxassisning
professional funksiyalarini sinchkovlik bilan bajarish u bilan muloqot qilish va
Do'stlaringiz bilan baham: 
