Samarqand davlat universiteti I. U. Urazbaev n. J. Xodjaeva j. Qudratov

Suvda 
yeriydigan 
organik 
birikmalarning 
parchalanishi
. 
O‗simlikning yer osti va yer usti qoldiklari tuproqqa tushgandan boshlab 
suvda eriydigan organik moddalar parchalanadi Ya‘ni chiriydi. 
Aerob sharoitda uglevodlar bakteriyalar tomonidan parchalanadi va 
nafas olishning oxirgi maxsulot bo‗lib, CO
2
ajraladi. Zamburug‗lar 
tomonidan uglevodlarning oksidlanishi natijasida: kaxrabo, limon va sirka 
kislotalari xosil bo‗ladi. Anaerob sharoitida uglevodlarning bijg‗ishdai, 
Ya‘ni achishidan ko‗plab organik kislotalar hosil bo‗ladi
. 
Achituvchi 
mikroorganizmlarning turi va hosil bo‗lgan maxsulotga ko‗ra bijgishning 
bir necha tiplari bor. Achitkilar ta‘sirida glyukozaning achishidan etil spirt 
xosil bo‗ladi, klastridiylar glyukozani moy kislotasigacha achitadi va 
boshkalar. Spirtli bijg‗ish, achitqi zamburug‗laridan 

---

123 
tashkari, ichak tayokchasi bakteriyalari va boshka termofil anaerob 
bakteriyalar orqali ham amalga oshiriladi. 
Gemiselyulozaning parchalanishi
. Gemisellyuloza Ya‘ni ksilan, 
ksiloza, o‗simlik to‗qimasi tarkibida sellyulozadan keyingi o‗rinda turadi. 
Boshoqlilar poyasi somonda –20% bo‗ladi, ninabarglilarda-12%, k
e
ng 
bargli daraxtlarda –25% bo‗ladi. 
Gemisellyulozaning parchalanishi tuproqda yashovchi bir qancha 
mikrogorganizmlar: 
bakteriyalar, 
zamburug‗lar 
va 
aktinomisetlar 
tomonidan amalga oshiriladi. Bu organizmlar hujayradan tashqariga 
ksilanaza farmentini ajratadi, bularga ko‗pchilik zamburug‗lar, achitkilar 
masalan, o‗rmon tushamasida yashaydigan achitkilarning 
Trichosporon 
avlodi vakillari ko‗plab ksilaza ajratadi. Ksilanda shampinonlar ko‗plab 
rivojlanadi. Ksilaza farmentini sellyulozani parchalovchi bakteriyalarni 
ham xosil qiladi. 
Kraxmal 
–o‗simliklarning tuganak 
va 
urug‗larida 
ko‗plab 
to‗planadigan polisaxarid bo‗lib, uning miqdori 70-80 foizgacha etadi. 
Kraxmal ham selyuloza singari gomoglikanlar guruxiga kiradi. Ya‘ni uning 
tarkibi faqat glyukoza molekulalaridan tashqil topgan. O‗simlik kraxmali 
ikki 
polisoxaridlarning 
Ya‘ni 
amilaza 
va 
amilopektinlarning 
aralashmasidan tashqil topgan. 
Kraxmal mikroorganizmlar tomonidan hosil qilinadigan amilaza 
farmenti ta‘sirida parchalanadi: Ferment tasirida kraxmal, maltoza, 
maltotriozalar va glyukozagacha parchalanadi. 
Selyuloza tabiatda keng tarqalgan organik modda bo‗lib, sintezlanishi 
jihatidan birinchi o‗rinda turadi. Sellyulozani yuksak o‗simliklar 
sintezlaydi, ularning tanasining 40-70 foizini sellyuloza tashqil kiladi. 
Zamburug‗lardan 
Oomyces 
sinfining vakillari, bakteriyalardan sirka 
kislotasi bakteriyasi –
Acetobactyer xylinum 
lar etkazib beradi. Baktyeroid 
tomonidan azotni qaytaruvchi ferment sintezlanadi.Uning faolligi tuganak 
ichidagi kislorod bosimining past bo‗lishiga boglik bo‗ladi . 

---

124 
Bir to‗rga mansub baktyeryalarning tur xillari, o‗simliklarni 
zararlashi, faolligi yoki unumligi , hamda azotni o‗zlashtirib olishda 
o‗simliklar bilan simbioz holda yashashlari bilan ham farklanadi. 
Azotni o‗zlashtirib olish mexanizmini tuganak bakteriyalar bilan 
aerob holda yashovchi (
Azotobactyer) 
va anaerob holda yashovchi 
(
Clostridium) 
bakteriyalar bilan aynan o‗xshashdir.Bu jarayon asosida 
nitragenaza fermenti ishtirokida molekulyar azotning «vodorod» bilan 
kaytarilishi yotadi. Azotofiksasiyaning dastlabki maxsuloti ammoniy bo‗lib 
u keyinchalik uglevodorodlar bilan birikib, aminobirikmalar xosil kiladi. 
Biologik yo‗l bilan to‗plangan azot, tuprokda organik modda shaklida 
bo‗ladi. U butun vegetasiya davrida to‗planib boradi, o‗simliklar 
tomonidan esa mikroorganizmlar o‗lib, hijayralari parchalanib ketgach 
o‗zlashtirib olinadi .