|
12-MAVZU: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING “QIZIL KITOBI”
Reja
1.Biologik resurslarni muhofaza qilish haqida tushuncha
2.Yo’qolgan biologik turlar haqida ma’lumot
3.O’simliklar dunyosi va ularni muhofaza qilish yo’llari va usullari.
1.Biologik resurslarni muhofaza qilish haqida tushuncha
O’zbekistonning o’rmon fondi 10 mln.ga, shundan qariyb 2 mln. ga maydon o’rmon bilan qoplangan. Xududda 3 mln.ga, tog’ yonbag’irlarida 0,5 mln.ga. dan ziyod, kayirlardagi o’rmonlar maydoni 31 ming ga, tog’ vodiylaridagi to’qay o’rmonlar maydoni 23 ming ga. Respublikamiz o’rmonlarga ancha kambagal, mamlakat xududining 5 ming ga ni tashkil qiladi. Avvallari, xattoki, XIX asrning o’rtalariga kadar tog’ yonbag’irlarining 700-800 m balandligigacha keng bargli va mayda bargli o’rmonlar tushub kelgan. Adirlar va past tog’lar pista va bodomzorlar bilan qoplangan edi, Zarafshon, Surxondaryo, Kashqadaryo, Zomin, So’x, Sangzar va boshka daryolar orqali kesilib bog’langan xolda (sol qilib) o’rmon yog’ochlari oqizilgan. «Turkestanskie vedomosti gazetasida bosilgan ( V. Lim, 1996) habariga qaraganda XIX asr oxirlarida Samarkandga har yili Panjikent va Koratepadan keng bargli o’rmon yog’ochlarini yoqish natijasida tayyorlangan 13440 fut (1fut-16 kg), archalarni kesib tayyorlagan 21120 fut ko’mir keltirilgan, ya’ni yiliga 16800 keng bargli va 17 ming dona archa daraxtlari kesilgan. Tog’lardagi archazorlar, bodomzorlar, olmazorlar, olchazorlar tekislik va tok etaklaridagi shaharlarda yashovchi axoli tomonidan qurilish materiallar, “pista” ko’mir tayyorlash uchun to’xtovsiz qirqilib turgan, tog’lardagi daryo va soy vodiylarida topilgan mis, temir rudalaridan metall olishda ko’plab daraxtlar kesib yoqilgan, shuning uchun ham tog’ yonbag’irlari va daryolar bo’ylaridagi to’qayzorlar o’rmonlarga juda ham kambag’al. Archazorlar siyrak, ba’zan katta maydonlarda archa uchramaydi, ularni asosan 1800- 2000 m balandlikdan boshlab o’sishi kuzatiladi. Tekisliklarda ham qora va oq, saksovul, cherkez, kandim, shuvok, to’qayzorlardagi tupangil, jiyda, tol asosan yoqilg’i sifatida qirqilib turganligi 4 tufayli ular endilikda siyrak uchraydi. Kashqadaryo, Zarafshon, Amudaryo, Surxondaryo, Chirchiqning to’qayzorlari XX asrga kadar asosan qirqib buo’lingan edi, faqat onda-sonda kichik maydonlarda dov-daraxtlar saqlanib qolgan. To’qayzorlar keyingi yillarda bearmon yo’q qilindi. Binobarin, insonning xo’jalik faoliyati o’rta asrlar, xususan XX-XIX asrlarda o’simlik qoplamini ancha siyraklashuviga jiddiy ta’sir etgan, XX asrda dov-daraxtlarni qirqish, yangi erlar ochish maqsadida to’qayzorlarni yo’q qilish davom etdi. O’zbekistonda o’rmonlar geografik joylashuviga muvofik, uch toifaga bo’linadi: 1)tog’, 2)cho’l va 3)to’qay o’rmonlari. Tog’li xududlar mamlakatda 6634 ming ga. ga teng. O’zbekiston Respublikasi O’rmon komitasi (1995) ma’lumotiga ko’ra, shu maydonning 601,1 ming ga qismida o’rmon o’sishi mumkin, hozirgi kunda esa atiga 105 ming ga. dan ziyodrok xudud o’rmon bilan band. Tog’ yonbag’irlarining o’rmon bilan qoplanganlik darajasi 2,5 %. Tog’ o’rmonlariga uning siyrakligi, yakka xolda o’suvchi daraxtlarning ko’pligi, daraxtzorlar orasida yalang bo’sh joylarning bisyorligi xos. Tog’ o’rmonlari asosini archazorlar, pistazorlar va yong’oq mevali daraxtzorlar tashkil qiladi. Archa o’rmonzorlari uch turdagi, ya’ni yarimsharsimon, Zarafshon va Turkiston archa turlaridan iborat. Zarafshon archasi (qora archa) keng tarqalgan va 1500-2300 m balandlikda uchraydi. Yarimsharsimon (sovur) archa 2000- 2700 m balandlikda tarqalgan. Turkiston archasi asosan Turkiston tizma tog’larida 2200-3100 balandlikda uchraydi. Tog’ o’rmonlari orasida pistazorlar maydon jixatidan ikkinchi o’rinni egallaydi. Pista-.kurg’okchilikka chidamli va qimmat mevali daraxt. Pistazorlar sof xolda qurg’oqchil tog’ etaklari va past tog’lar yonbag’irlarida tarqalgan. Pistazorlarning asosiy qismi Bobotog’ tizmasida (Surxondaryo, maydoni 50 ming ga), qisman Samarkand atrofida va boshka tog’li hududlarda uchraydi. Archazorlar bilan pistazorlar oralig’ida bodomzor, yong’ok, tog’ olcha, olma, o’rik, do’lana, na’matak, qora qand va boshka daraxtlar hamdabutali o’rmonzorlar joylashgan. Ular ko’plab meva berishi bilan birga, yonbag’irlarni surilma va eroziyadan muxofaza qiladi. Tog’ o’rmonlarining ahamiyati beqiyos katta, lekin aholi yoqilg’i va qurilish materiallari bilan barcha joylarda yetarli ta’minlanmaganligi tufayli o’rmonlarni qirqish xollari uchrab turadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, ayniqsa qurilish materiallarining qimmatligi aholi yonbag’irlardagi daraxtlarni qirqishga undaydi. Toshkent viloyatining Bo’stonlik tumanida har bir oila bir yilda yoqilg’i sifatida o’rtacha 15-20 m 3 o’tin to’playdi. Qurigan daraxt va butalar bilan birga o’sib turgan daraxtlar ham qirqiladi. Umuman Ugom, Chotqol mintakasida har yili kamida 21 ming m daraxt va butalar qirqiladi. Agar bu miqdorni boshka tolli viloyatlarni ham qo’shib hisoblasak katta hajm
Do'stlaringiz bilan baham: |
