Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika va magnetizm kafedrasi

Nazorat savollari
1.Umumta’lim maktablarida molekulyar fizika va termodinamika bo’limlarining tarkibi va strukturasi?
2. Ideal gaz qonunlari qanday usulda o’qitiladi?
3. Issiqlik hodisalarini qaysi usullarda o’qitadi?
4. Issiqlik hodisalarini o’rganishning statistik usuli va uning didaktik ahamiyati nimadan iborat?
5. Ichki energiya tushunchasi va uni umumta’lim maktablarida o’qitish uslubiyati?


18-Ma’ruza. Elektromagnitizm va optika bo’limini o’qitish uslubiyati.
Reja:Elektrostatika. Kulon qonuni. O’zgarmas elektr toki. Turli muhitlarda elektr toki. Tokning ishi va quvvati. Elektromagnit induksiya. Tebranish va to’lqinlar. Elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar. Maksvellning elektromagnit maydon nazariyasi. O’zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni.
Tayanch iboralar: Elektr, magnit, induksiya, o’z induksiya, rezonans.


Elektr bo’limi umumta’lim maktablarida VII sinfda o’rganiladi va qayta o’qitilmaydi. VII sinfda elektromagnitizmdan quyidagi mavzular o’rganiladi: Elektr zaryadlar. Elektr maydon. Elektr toki. Elektr zanjir. Magnit maydon. Elektromagnit hodisalar. Yarim o’tkazgichlar. Elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar. Radioaloqaning fizik asoslari.
Akademik liseyda elektr bo’limi elektrostatika, elektromagnit induksiya, moddalarning magnit xossalari, elektromagnit to’lqinlar bo’limini o’z ichiga oladi va chuqur o’rganiladi.
Oliy ta’limning fizika mutaxassisligi uchun elektromagnitizm ikki bosqichda o’qitiladi. Birinchi bosqich (II kurs) asosan induktiv usulda, yuqori kursda elektrodinamika asoslari asosan deduktiv usulda o’qitiladi.
Elektr va magnitizm bo’limi umumta’lim maktablarida elektrostatikani o’rganishdan boshlanadi. Elektrostatikaning fundamental qonuni Kulon tomonidan tajribada ochilgan. Shu o’rinda bir muhim fizik kattalik elektrostatik maydon tushunchasini va uning materiyaning maydon ko’rinishi ekanligini o’quvchilarga yetkazish muhim didaktik usul hisoblanishini qayd etib o’tmoqchimiz.
Har qanday zaryad yoki zaryadlangan jismlar o’z atrofida elektr maydonini vujudga keltiradi, bu maydon qanday vujudga keladi hozircha fanda xuddi gravitasiya maydoni kabi noma’lum. Ammo uning mavjudligi va xossalari to’g’risida ma’lumotga egamiz. Elektrostatika bo’limida elektr maydon kuchlanganligi va potensiali tushunchalarini o’quvchilar qanday o’zlashtirishlari elektr bo’limidagi barcha jarayonlarni muvaffaqqiyatli o’zlashtirishlari uchun asos bo’ladi. Shuning uchun elektr maydon kuchlanganligi va potensialini tushuntirishda qanday didaktik usul qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi? Darsliklarda bu narsaga yetarli e’tibor berilmaydi. Qanday yo’l tutsak o’quvchilar bu ikkala kattaliklarni mohiyatiga to’liq tushunishadi. Bizning fikrimizcha ushbu mavzuni bayon etishda elektromexanik analogiya eng maqbul usul hisoblanadi. Chunki o’quvchilar gravitasiya maydoni, uning potensial maydon ekanligi, og’irlik va og’irlik kuchi, erkin tushish tezlanishi kabi fizik kattaliklardan xabardor ekanligini e’tiborga olsak, elektr maydonini gravitasiya maydoniga qiyoslab o’rganish didaktik jihatdan to’g’ri hisoblanadi.
Elektrostatik maydon ham gravitasiya maydoni kabi potensial maydon hisoblanadi. Potensial maydon xossalari elektrda ham, mexanikada ham bir xil tabiatga ega.
Shuning uchun elektrostatikadagi elektr maydon kuchlanganligi va potensialini o’tishdan avval o’quvchilarga gravitasiya maydoni to’g’risida qisqacha ma’lumot berish zarur.

1. 
   Gravitasiya maydonida m-massasi jismning potensial energayasi.
   

2. 
   Elektr maydonda q zaryadni potensial energiyasi.
   

(1) va (2) formulalar juda o’xshash, lekin ularga kirgan fizik kattaliklar turlicha tabiatga ega.
(1) (2)
Gravitasiya maydonining ta’sirini o’quvchi to’g’ridan-to’g’ri sezishi mumkin. Elektr maydoni ko’zga ko’rinmas bo’lib, uning mavjudligini bevosita kuzatish mumkin emas, ya’ni uning mavjudligini biror zaryadga ta’siri orqali sezish mumkin. Gravitasiya va elektrostatik maydonlar o’rtasida o’xshashlik bor. Ikkala maydon ham potensial maydon hisoblanadi. Shuning uchun gravitasiya kuchi bilan Kulon kuchi o’rtasida ham umumiylik bor, lekin funksional bog’lanishda ishtirok etuvchi fizik kattaliklar boshqa-boshqa ma’noga ega.