Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika va magnetizm kafedrasi

Hozirda umumta’lim maktablarida fizika masalalarini yechishni quyidagi tartibda olib borish tavsiya etiladi.

1. 
   Masala sharti e’tibor bilan o’qib chiqiladi, agar masala murakkab bo’lsa u bir necha bor takror o’qib chiqiladi.
   
2. 
   Masala shartida keltirilgan fizik kattaliklarni chap tarafda ustun shaklda yozib olish.
   
3. 
   Barcha fizik kattaliklarni bir sistemaga keltirish
   

4) Masala shartiga asoslanib fizik hodisani ifodalovchi qonuniyatlar va hodisalar o’rtasidagi o’zaro bog’lanishni ifodalovchi qonuniyatdan izlanayotgan fizik kattalikni ifodalovchi formulani keltirib chiqarish.
5) Berilgan qiymatlarni formulaga qo’yib hisoblashni bajarish.
6) Formula asosida izlanayotgan fizik kattalikning o’lchov birligini keltirib chiqarish.
7) Masala yechimini tekshirib ko’rish.
Yuqorida keltirilgan fizika masalalarini yechish tartibida eng muhimi izlanayotgan fizik kattalikni ifodalovchi munosabatni keltirib chiqarish hisoblanadi. Ushbu jarayon to’g’risida batafsil to’xtalaylik.Hozirga qadar fizika masalalarini yechishni bir necha usullari ishlab chiqilgan. Masalani yechishning sistemali yondashuv usuli bilan tanishaylik. Sistemali yondashuv usulida har bir fizik jarayon sistema deb qaraladi. Sistemaning elementlari va ular orasidagi o’zoro aloqadan izlanayotgan fizik kattalik topiladi. Barcha fizika masalalari uchun umumiy hol shundan iboratki; biror fizik obyekt ikkinchi bir fizik obyekt bilan o’zaro ta’siri natijasida u yangi holatga o’tadi. Ana shu o’zaro ta’sirni ifodalovchi funksional bog’lanishni izlab topish fizika masalalarini yechishni asosiy qismi hisoblanadi.
Shuning uchun fizika darsida o’quvchilarga ayrim fizik masalalarni yechish yo’lini (metodikasi) emas, balkim barcha turdagi masalalar yechimini izlash metodikasini o’rgatish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun har bir masalaga sistemali yondashuv usuli asosida, hodisa va sabab bog’lanishlari orqali izlanayotgan fizik katalikni ifodalovchi tenglama keltirib chiqariladi.
O’quvchilarni masala yechimini izlash metodikasini o’rgatish uchun bir necha masalalar olib, sistemali yondashuv usulda yechishni qarab chiqamiz.
Misol: Gorizontal joylashgan metall plastinkalar orasida vakuumda massasi 10ng bo’lgan manfiy ishorada zaryadlangan moy tomchisi muallaq turibdi. Agar plastinkalar orasidagi masofa 4,8mm bo’lib plastinkalar orasidagi kuchlanish 1kv bo’lsa, moy tomchisining zaryadini aniqlang?
B erilgan: Yechish: +
m=10ng =10^-11kg masalani
d=4,8mm =4,810^-3m shartiga F -q
asosan uning R=mg Ye
u=1kv =10³ V chizmasini
T.k. q=? chizib olamiz.

Ushbu masalada Birinchi obyekt:

1. 
   Manfiy ishorada zaryadlangan massasi 10ng bo’lgan moy tomchisi.
   

2) Ikkinchi obyekt: Bir-biridan 4,8mm masofada vakuumda joylashgan 1kv kuchlanish berilgan metall plastinkalar va uning orasida elektr maydoni.
3) Ikkinchi obyekt xususiyati: plastinkalar orasidagi vakuum.
4) Birinchi obyekt oxirgi holatda: Manfiy zaryadlangan massasi 10ng bo’lgan moy tomchisi muallaq turibdi.
Masala shartiga ko’ra moy tomchisiga ikkita kuch ta’sir etadi; birinchisi og’irlik kuchi p=mg, ikkinchisi elektr maydoni tomonidan ta’sir etuvchi kuch F=qE. Masala shartiga ko’ra bu ikkala kuch son jihatdan teng bo’lib, qarama-qarshi tomonga yo’nalgan bo’lganligi sababli ular bir-birini kompensasiyalaydi, shuning natijasida moy tomchisi muallaq turadi.
F=P; qE=mg bundan

Masala: Massasi 50kg bo’lgan bola chanada tepalikdan tushib, yo’lning gorizontal qismida 20m masofani 10s davomida o’tdi. Ishqalanish kuchini va ishqalanish koeffisiyentini toping.
Berilgan Yechish: Masalani shartiga asoslanib hodisani chizmasini chizamiz.
1 Obyekt : massasi 50kg bo’lgan bola chanada tepalikdan tekis tezlanuvchan harakat qilib tushadi.
2)Ishqalanish kuchini yengib, u yo’lning gorizontal qismimda tekis sekinlanuvchan harakat qiladi
3)Oxirgi tezligi nolga teng.
4) Ikinchi obyekt: yo’lning gorizontanl qismi. Ishqalanish koef-ti.  ga teng desak:



Masala. Issiqlik sig’imi 63j/k bo’lgan kallorimetrda 12⁰S temperaturadagi 250g moy solingan. Moyga massasi 500g, temperaturasi 100⁰S bo’lgan mis parchasi tashlanadi. Umumiy temperatura 33⁰S bo’ldi. Moyning solishtirma issiqlik sig’imini toping.