Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika va magnetizm kafedrasi

NAZARIY QISM
To’g’ri chiziqli tekis harakatda bo’lgan avtomobilning motorini o’chirib qo’ysak, u tezligini kamaytira borib, pirovard natijada to’xtaydi. Bunda avto­mobilning tezligi v₀boshlang’ich tezlikdan, to’xtaguncha ketgan vaqt ichida, nolgacha kamayadi. Shuningdek, muz ustidagi shaybani xokkeychi turtib harakatga keltirsa, u ham xuddi avtomobil singari biror masofaga sirpanib borib to’xtaydi.
Yuqorida keltirilgan misollarimizda jismning tezligi o’zgarib, jism moduli ga teng bo’lgan manfiy tezlanish bilan harakatlanadi. Bu jismlarning manfiy tezlanish olish sabablarini aniqlaylik. Kuzatayotgan misollarimizda jismlarga tashqi kuch ta’sir qilayotganini sezmaymiz. Ammo ular Yer sirtida harakatlanayapti. Demak, Yer sirtibilan jismlarning Yerga tegib turgan sirtlari orasida qandaydir o’zaro ta’sir kuchi mavjud. Ayni paytda shu kuch harakatlanayotgan jismga manfiy tezlanish beradi. Harakatlanayotgan ikki jismning tegib turgan sirtlari orasida hosil bo’lib, ularning bir-biriga nisbatan harakatlanishiga qarshilik ko’rsatuvchi kuch ishqalanish kuchi deb ataladi. Ishqalanish kuchi doim harakat yo’nalishiga teskari yo’nalgan bo’ladi.
Shuningdek, bir-biriga tegib tinch turgan jismlar orasida ham ishqalanish kuchi hosil bo’ladi. Bunday kuch tinchlikdagi ishqalanish kuchi deb ataladi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, tinchlikdagi ishqalanish kuchi modulining maksimal qiymati doim normal bosim kuchining moduliga to’g’ri proporsional bo’ladi, ya’ni
(1)
bu xulosani birinchi marta fransuz olimi Kulon aniqlagan. (1) ifodadagi - ishqalanish sirtlarining tabiatiga bog’liq bo’lgan proporsionallik koeffitsienti bo’lib, tinchlikdagi ishqalanish koeffitsienti deyiladi.
Tinchlikdagi ishqalanish kuchining hosil bo’lish sababini quyidagicha tushuntirish mumkin. Qattiq jism sirti qanchalik tekis bo’lmasin, baribir uning sirti ideal silliq bo’lmaydi, ya’ni g’adir-budirliklardan iborat bo’ladi. Sirtlarda, juda kichik bo’lsada, do’ngliklar, chuqurliklar qoladi. Silliqlangan bunday sirtlar bir-biriga jips tekkanda, birining do’ngligi ikkinchisining chuqurligiga kirib, ular o’zaro ilashib qoladi. Bu ilashish esa jismlarning bir-biriga nisbatan harakatlanishiga to’sqinlik qilib, ishqalanish kuchini yuzaga keltiradi.
Jismlar harakatlanganda sirpanish ishqalanish yuzaga keladi. Sirpanish ishqalanish kuchi ham, tinchlikdagi ishqalanish kuchi kabi, sirpanish sirtiga tik ta’sir etayotgan normal bosim kuchiga to’g’ri proporsional ekan, ya’ni
(2)
Bu yerda sirpanish ishqalanish koeffitsienti bo’lib, sirpanayotgan sirtlarning tabiatiga bog’liq. Qiya tekislikka qo’yilgan jismning xarakatini qaraylik (8.1 – rasm). Jismga ta’sir qilayotgan barcha kuchlarni yozib chiqamiz. Teng ta’sir etuvchi kuch kuchlarning geometrik yig’indisi orqali topiladi. Bu holda Nyuton II qonuni: (3)