Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika kafedrasi

Nazorat savollari 
1.Umumta’lim maktablarida molekulyar fizika va termodinamika bo’limlarining 
tarkibi va strukturasi? 
2. Ideal gaz qonunlari qanday usulda o’qitiladi? 
3. Issiqlik hodisalarini qaysi usullarda o’qitadi? 
4. Issiqlik hodisalarini o’rganishning statistik usuli va uning didaktik ahamiyati 
nimadan iborat? 
5. Ichki energiya tushunchasi va uni umumta’lim maktablarida o’qitish uslubiyati? 
 
18-Ma’ruza. Elektromagnitizm va optika bo’limini o’qitish 
uslubiyati. 
 
Reja:Elektrostatika. Kulon qonuni. O’zgarmas elektr toki. Turli muhitlarda elektr 
toki. Tokning ishi va quvvati. Elektromagnit induksiya. Tebranish va to’lqinlar. Elektro-
magnit tebranishlar va to’lqinlar. Maksvellning elektromagnit maydon nazariyasi. 
O’zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni.
 
Tayanch iboralar: Elektr, magnit, induksiya, o’z induksiya, rezonans. 
Elektr bo’limi umumta’lim maktablarida VII sinfda o’rganiladi va qayta 
o’qitilmaydi. VII sinfda elektromagnitizmdan quyidagi mavzular o’rganiladi: El-

---

ektr zaryadlar. Elektr maydon. Elektr toki. Elektr zanjir. Magnit maydon. Elektro-
magnit hodisalar. Yarim o’tkazgichlar. Elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar. 
Radioaloqaning fizik asoslari. 
Akademik liseyda elektr bo’limi elektrostatika, elektromagnit induksiya, 
moddalarning magnit xossalari, elektromagnit to’lqinlar bo’limini o’z ichiga oladi 
va chuqur o’rganiladi. 
Oliy ta’limning fizika mutaxassisligi uchun elektromagnitizm ikki bosqichda 
o’qitiladi. Birinchi bosqich (II kurs) asosan induktiv usulda, yuqori kursda elektro-
dinamika asoslari asosan deduktiv usulda o’qitiladi. 
Elektr va magnitizm bo’limi umumta’lim maktablarida elektrostatikani 
o’rganishdan boshlanadi. Elektrostatikaning fundamental qonuni Kulon tomonidan 
tajribada ochilgan. Shu o’rinda bir muhim fizik kattalik elektrostatik maydon 
tushunchasini va uning materiyaning maydon ko’rinishi ekanligini o’quvchilarga 
yetkazish muhim didaktik usul hisoblanishini qayd etib o’tmoqchimiz. 
Har qanday zaryad yoki zaryadlangan jismlar o’z atrofida elektr maydonini 
vujudga keltiradi, bu maydon qanday vujudga keladi hozircha fanda xuddi gravi-
tasiya maydoni kabi noma’lum. Ammo uning mavjudligi va xossalari to’g’risida 
ma’lumotga egamiz. Elektrostatika bo’limida elektr maydon kuchlanganligi va po-
tensiali tushunchalarini o’quvchilar qanday o’zlashtirishlari elektr bo’limidagi bar-
cha jarayonlarni muvaffaqqiyatli o’zlashtirishlari uchun asos bo’ladi. Shuning 
uchun elektr maydon kuchlanganligi va potensialini tushuntirishda qanday didaktik 
usul qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi? Darsliklarda bu narsaga yetarli e’tibor 
berilmaydi. Qanday yo’l tutsak o’quvchilar bu ikkala kattaliklarni mohiyatiga 
to’liq tushunishadi. Bizning fikrimizcha ushbu mavzuni bayon etishda el-
ektromexanik analogiya eng maqbul usul hisoblanadi. Chunki o’quvchilar gravi-
tasiya maydoni, uning potensial maydon ekanligi, og’irlik va og’irlik kuchi, erkin 
tushish tezlanishi kabi fizik kattaliklardan xabardor ekanligini e’tiborga olsak, el-
ektr maydonini gravitasiya maydoniga qiyoslab o’rganish didaktik jihatdan to’g’ri 
hisoblanadi. 
Elektrostatik maydon ham gravitasiya maydoni kabi potensial maydon 
hisoblanadi. Potensial maydon xossalari elektrda ham, mexanikada ham bir xil ta-
biatga ega. 
Shuning uchun elektrostatikadagi elektr maydon kuchlanganligi va potensial-
ini o’tishdan avval o’quvchilarga gravitasiya maydoni to’g’risida qisqacha 
ma’lumot berish zarur. 
1)
Gravitasiya maydonida m-massasi jismning potensial energayasi. 
A
mgh
W
R
Mm
W



;

2)
Elektr maydonda q zaryadni potensial energiyasi. 
)
(
;
1
2





q
W
R
Qq
К
W
(1) va (2) formulalar juda o’xshash, lekin ularga kirgan fizik kattaliklar tur-
licha tabiatga ega. 

---

2
2
R
M
g
R
Mm
F




(1)
2
2
R
Q
К
E
R
Qq
К
F


(2) 
Gravitasiya 
maydonining 
ta’sirini o’quvchi to’g’ridan-to’g’ri sezishi mumkin. 
Elektr maydoni ko’zga ko’rinmas bo’lib, uning mavjudligini bevosita kuzatish 
mumkin emas, ya’ni uning mavjudligini biror zaryadga ta’siri orqali sezish mum-
kin. Gravitasiya va elektrostatik maydonlar o’rtasida o’xshashlik bor. Ikkala may-
don ham potensial maydon hisoblanadi. Shuning uchun gravitasiya kuchi bilan 
Kulon kuchi o’rtasida ham umumiylik bor, lekin funksional bog’lanishda ishtirok 
etuvchi fizik kattaliklar boshqa-boshqa ma’noga ega.