Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika kafedrasi

Termoyadro reaksiyasi va uni boshqarish muammolari. Elementar zarracha-
lar fizikasi. 
Tayanch iboralar: Majburiy va spontan nurlanish, lazer, radioaktivlik, 

, 

, 

 nurlanish, massa deffekti, termoyadro reaksiya.
Bizni o’rab olgan olam va undagi moddalar qanday tuzilgan? u qanday tar-
kibiy qismlardan iborat? degan savol bilan olimlar juda qadimdan qiziqib kelish-
gan. Ioniylar davrida miloddan avval (7-3 asrlar) olamni tashkil etuvchi narsalar 
asosida to’rt narsa: tuproq, suv, havo va alov yotadi deb aytishgan. Keyinchalik 
(miloddan avval 4-asrlar) Demokrit moddalar tuzilishining atom nazariyasini 
yaratdi. Bu nazariya to XIX asrgacha olimlar tomonidan takomillashtirilib kelindi. 
Tabiatda atomdan kichik (elementar) zarrachalar yo’q deb kelindi. 1896 yilda 
A.Bekkerel tomonidan tabiiy radioaktivlikni, 1891 yilda elektronning ochilishi 
atomning elementarligi to’g’risidagi fikrlarning barbod bo’lishiga olib keladi. 
Ushbu tajriba natijalari asosida Tomson atom madelini yaratdi. Uning fikricha at-
om musbat zaryadli “Flyuid-efir” ya’ni uzluksiz muhitdan iborat bo’lib, manfiy 
zaryadli elektronlar ushbu muhitda ma’lum tartibda joylashgan deb taxmin qildi. 
Atomning Tomson modeli klassik fizika qonunlariga asoslanib atomda kechadigan 
bir qator jarayonlarni izohlab bera olsada, ba’zi hodisalarni tushuntirishga ojizlik 
qilar edi.
Tabiiy radioaktivlikning ochilishi atom tarkibida musbat zaryadli zarrachalar 
ham borligidan dalolat berar edi. 1906 yillarda ingliz fizigi Rezerford va uning 
shogirdlari o’tkazgan tajribalarga asoslanib atomning “Planetar” modeli yarat-
ishdi. Ushbu modelga asosan atom musbat zaryadli yadrodan (r~10
13
sm), va uning 
atrofida berk orbitalar bo’yicha (r~10
-8
sm) joylashgan manfiy zaryadli elektron-
lardan tashkil topgan ekan. Atomning Rezerford modeli klassik elektrodinamika 
qonuniga ko’ra turg’un holatda bo’la olmaydi. Rezerford modelining kamchiligini 
N. Bor tuzatdi va u o’zining uchta postulotini taklif etadi. 
1. postulati: Elektronlar atom yadrosi atrofida faqat mumkin bo’lgan aniq ener-
giyali stasionar orbitalar bo’ylab harakatlanadi. 
2. postulati: Elektron stasionar orbitada harakatlanayotganda uning impulsi mo-
menti faqat karrali qiymatlarni ola oladi. 
0
2
n
n
h
m
r
n


 
n-orbitaning tartib raqami, m
0
-elektron massasi, 


uning tezligi 
r
n
-orbita radiusi, h-Plank doimiysi. 
3. postulati: elektron bir stasionar orbitadan boshqasiga o’tganda, atom o’zidan 
yorug’lik kvantini (foton) chiqaradi. 
4
2 2
2
0
4
4
2 3
2
2
2 3
0
0
1
;
8
1
1
1
1
(
)
;
8
8
e
n
e
e
m
n
m e
W
h n
m e
m e
W
W
R
тс
h c n
m
h c




 











R-Ridberg doimiysi deyiladi. 

---

Atom uyg’ongan holatda turg’un bo’lmayda, u 10
-8
s ichda turg’un holatga 
o’tganda kvant energiyasini (foton) chiqaradi. Bunga atomning spontan (o’z- 
o’zidan) nurlanishi deb ataladi. 
1905 yilda A. Eynshteyn atom spontan nurlanish bilan birgalikda majburiy 
nurlanishi ham mumkin degan g’oyani ilgari surdi. Atomning majburiy nurlanishi 
juda ko’p olimlar tomonidan o’rganildi. Bu ilmiy izlanishlar natijasida 1954 yilda 
rus fiziklari A. M. Proxorov, N. G. Basov va amerikalik olimlar Ch. Tauns va 
Shavlovlar tomonidan atomning majburiy nurlanishiga asoslangan lazer asbobi 
yaratildi. 1963 yilda lazer ixtirochilariga Nobel mukofoti berildi. 
Lazer asboblarini elektromagnit to’lqin shkalasining barcha sohalarida yarat-
ish imkoniyati bor. Ammo hozircha radio to’lqinlar, infraqizil, ko’rinish va ul-
trabinafsha nurlar sohasida yaratilgan. Kelajakda rentgen, va 

-nurlanish diapazo-
nida nur chiqara oladigan lazerlar yaratish bo’yicha ilmiy izlanishlar olib 
borilmoqda.
Lazer asboblari hozirgi kunda, radio, televizor, medisina, qishloq xo’jaligi, 
harbiy maqsadlarda va sanoatning turli tarmoqlarida ishlatilmoqda. 
Yadro tarkibi va strukturasi. 
Atom tuzilishi oydinlashgach, olimlarni endi yadro tarkibi va tuzilishi 
qiziqtira boshladi. Klassik nazariyaga asosan musbat zaryadli protonlar juda kichik 
hajmli (r~10
-13
cm) yadroda bo’lishi Kulon qonunigi ko’ra mumumkin emas edi. 
Musbat zaryadli protonlarni yadroda tutib turuvchi yana boshqa bir zarracha 
bo’lishi kerak degan fikr paydo bo’ldi. Kvant mexanikasidagi Geyzenberg 
noaniqligi elektronning yadro tarkibiga kirishini inkor etar edi. 
D. Chedvik tomonidan massasi proton massaga yaqin, ammo zaryadsiz zar-
racha neytron ochildi. Shundan so’ng yadroning proton-neytron modeli D. Ivaken-
ko va Geyzenberglar tomonidan ilgari surildi. 
Bitta proton va neytron birgalikda nuklon deb ataldi. Nuklonlar bir-birlari bi-
lan yadro kuchi orqali bog’langan. Bu kuch tabiatini klassik fizika doirasida 
izohlash mumkin emas ekan. Bu kuchli o’zaro ta’sir nazariyasi E. Fermi tomoni-
dan ilgari surildi. 
Yadroda doimo proton-neytronga va neytron-protonga aylanib turar ekan. 
Ushbu aylanish vaqtida nuklonlar 

-mezonlar bilan o’zaro almashinib turadi. 
Bunday o’zaro almashinuvni faqat kvant nazariyasi doirasida tushuntirish 
mumkin va bunday almashinuv nuklonlar o’rtasida kuchli o’zaro ta’sirni ya’ni tor-
tishuvni yuzaga keltirar ekan. Bunga yadro bog’lanish energiyasi deb atalib, 
yadroning turg’unligini ta’minlaydi. Yadroning bog’lanish energiyasi nisbiylik 
nazariyasining massa bilan energiya orasidagi bog’lanish formulasi
Ye=

mc
2
orqali hisoblash mumkin bo’ladi. 

m=(Zm
p
+(A-Z)m
l
)-M
ya
ga massa deffekti deyiladi, S- yorug’likninig vakuumdagi 
tezligi, A-Z=N-neytronlar soni, Z-yadrodagi protonlar soni, A-yadroning massa 
soni
Doimo: Zm
p
+(A-Z)m>M
ya
.