Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika kafedrasi

Tayanch iboralar: Ideal va real gaz, termodinamika, statistika, entropi-
ya, molyar massa, erkinlik darajasi. 
Molekulyar fizika va issiqlik hodisalari umumta’lim maktablarida ikki bos-
qichda o’qitiladi. Birinchi bosqich (VI sinfda) da modda tuzilishi, issiqlik hodisala-
ri, issiqlik mashinalari induktiv usulda o’rganiladi. 
Ikkinchi bosqich (IX sinfda) da molekulyar fizika va termodinamika asoslari 
deduktiv usulda, ya’ni molekulyar-kinetik nazariya asosida o’rganiladi. 
Akademik liseylarda molekulyar fizika va termodinamika asoslari faqat 
qattiq jismlar uchun o’rganiladi. 
Universitetning 
fizika 
mutaxassisligi uchun molekulyar fizika va ter-
modinamika birinchi kursda induktiv va deduktiv usulda o’rganilsa yuqori kursda 
«Termodinamika va statistik fizika asoslari» deduktiv usulda o’qitiladi. 
Umumta’limning ikkinchi bosqichida molekulyar kinetik nazariya asosida 
ideal gaz qonuni va issiqlik hodisalari tushuntiriladi. Molekulyar fizikada moddan-
ing o’lchov birligi qilib 1 mol qabul qilingan. Modda miqdori 

М
m

ga teng m-
modda massasi, M-molyar massa. 
Molyar massa M, elementlarning davriy sistemadagi atom og’irliklarini
grammlar hisobida olingan miqdoriga aytiladi. Agar modda molekulalardan tashkil 
topgan bo’lsa, uning molyar masasi M, ushbu molekulani tashkil etuvchi atomlarn-
ing atom og’irliklarining yig’indisiga teng bo’ladi. m massali jismda bor bo’lgan 
atom yoki molekulalar soni quyidagi munosabat orqali aniqlanadi: 
А
N
M
m
N

, bunda N
A
=6,02

10
23
mol
-1
Avagadro soni. Avagadro qonuni molekulyar 
fizikaning fundamental qonuni hisoblanadi. 
Har qanday gazning 1 moli bir xil harorat va bosimda bir xil hajmni egal-
laydi. V

=22,4

10
-3
m
3
/mol=22,4l. yoki 1 mol miqdorni barcha moddalardagi mole-
kulyar soni bir xil (N
A
) bo’ladi. 
3
25
3
3
1
23
10
69
,
2
/
10
224
10
02
,
6









м
моль
м
моль
V
N
N
м
A
л
ga Loshmid soni deyiladi. 
U yoki bu element atomi yoki molekulasi massasi 
A
N
M
m

0
munosabat orqali 
aniqlanadi.
M-molyar massa, N
A 
Avagadro soni. 
Moddalar tuzilishini o’rganish ideal gaz holatini o’rganishdan boshlanadi. 
Ideal gaz tushunchasi nima maqsadda kiritilgan. “Ideal gaz” abstrak model 
hisoblanadi. Ideal gaz modelida 1) gaz molekulasining hajmi gaz egallangan 

---

hajmdan juda ham kichik bo’lganligi uchun u hisobga olinmaydi 2) gaz moleku-
lalari odatdagi harorat va bosimda o’zaro ta’sirlashmaydi 3) ular o’zaro va gaz 
solingan idish devori bilan absalyut elastik to’qnashadi deb qaraladi. 
W
к
n
P
0
3
2
)
1

yoki (2) 
RT
M
m
PV

; Ideal gazning holat tenglamasi deduktiv 
usulda va tajribadan olingan (induktiv usulda) Mendeleyev Klapeyron tenglamasi 
ko’rinishida keltirib chiqariladi. (1) va (2) tenglamalarni chap taraflarining 
tengligidan. 
A
к
к
к
A
к
к
N
R
К
КТ
W
RT
M
m
W
N
m
m
RT
M
m
W
V
V
N
M
m
VW
n







;
2
3
3
2
;
3
2
;
3
2
_
_
_
_
0

;
/
10
38
,
1
,
.
/
31
,
8
23
к
ж
k
моль
к
ж
R




k- Bolsmon doimiysi, R-universal gaz domiysi. 
_
к
W


bitta gaz molekulasining 
o’rtacha kinetik energiyasini ifodalaydi. Yoki gaz harorati T=1k oshirilganda har 
bir gaz molekulasining kinetik energiyasi k ga qadar ortadi. 
Molekulyar fizikada gaz molekulasining o’rtacha kinetik energiyasi uchun 
keltirib chiqarilgan munosabat 
КТ
W
к
2
3
_

keyinchalik issiqlik hodisalarini (ter-
modinamika) qonuniyatlarini o’rganishda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Agar 
gaz miqdori 

molni tashkil etsa, u holda gaz molekulalarining barchasining kinet-
ik energiyasini yig’indisi gazni ichki energiyasini tashkil etadi. 
КТ
U

2
3

, 
Agar 

=1 mol bo’lsa, undagi molekulalar soni N=N
A
; N
A

k=Rga teng bo’ladi. U 
holda 1 mol gazning ichki energiyasi.
.
2
3
RT
U

bo’ladi. 
Ushbu ifoda bir atomli gazga tegishli. Agar gaz molekulasi birdan ortiq atomlardan 
tashkil topgan bo’lsa, uning 1 molining ichki energiyasi. 
RT
i
U
2

ga teng bo’ladi. 
Bunda i=3 bir atomli, i=5, ikki atomli va i=6uch va undan ortiq atomlardan tuzil-
gan molekulalardan tashkil topgan gazga tegishli. 
x 
u 
z i=3 i=5 i=6 
Bundan 1atomli gaz uchun i=3, atomning uch o’q bo’ylab ilgarilanma harakatiga 
tegishli, i=5 bo’lganda uchtasi ilgarilanma va ikkitasi molekulaning aylanma hara-
katiga tegishli. Chunki chiziqli molekulani uz o’qi atrofidagi aylanma harakati 
uchun energiya sarflanmas ekan. i=6 uchtasi molekulani ilgarilanma va uchtasi 
aylanma harakatiga tegishli.