Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika kafedrasi

TEST TOPSHIRIQLARI
1. Quyidagi moddalardan faqat diamagnit moddalarni ko‘rsating: 1 – havo, 2 – marganes, 3 – nikel, 4 – shisha, 5 – kobalt, 6 – mis, 7 – shisha, 8 – temir, 9 – suv, 10 – vismut:
a) 6,7,9,10; b) 1,2,7; c) 3,5,8; d) 2,7,8.
2. Qaysi moddalar o‘zgaruvchan magnit singdiruvchanlikka ega bo‘ladilar:
a) Paramagnetiklar; b) Ferromagnetiklar;
c) Diamagnetiklar; d) Antiferromagnetiklar.
3. Paramagnit moddalar tashqi magnit maydoni kattaligiga qanday ta’sir ko‘rsatadilar:
a) Ta’sir ko‘rsatmaydi; b) Juda kuchaytiradi; c) Kuchaytiradi.
d) Susaytiradi.
4. Rasmda turli magnit materiallarning gisterezis sirtmog‘i tasvirlangan. Qaysi holda materialdagi domenlarning magnit momentini o‘zgartirishga katta energiya sarflanadi :
a) 3 holda; b) 2 holda; c) 1 holda;
d) Savolga javob berish uchun rasmlardagi ma’lumotlar yetarli emas
5. Paramagnetiklar va ferromagnetiklarning magnit qabul qiluvchanligining temperaturaga bog‘lanishini ifodalovchi Kyuri tomonidan tajribada aniqlangan qonunlarning to‘g‘ri matematik ifodalarini aniqlang ( ):
a) b) ;
c) d)
6. Magnit maydoni induksiyasi ( ) , kuchlanganligi ( ) va magnitlanish ( ) vektorlari orasida qanday bog‘lanish bor:
a) b) c) = d)
7-ma’ruza: Ferromagnetiklarda elementar magnit tashuvchilarning tabiati. Giromagnit nisbat. Ferromagnetiklarning atom tuzilishi va atom magnit momenti.
Ma’lumki, agar magnit maydonga biror modda olib kirsak, bu modda magnitlanib хususiy magnit maydon B^’ ni vujudga keltiradi. Shuning uchun tekshirilayotgan moddadagi natijaviy magnit maydon induksiyasi B tashqi maydon induksiyasi -B_o va moddaning хususiy maydon induksiyasy B' ning vektor yig’indisidan iborat bo’ladi
B= B_o + B' (1.3)
Ko’pincha, B' ni ichki maydon induksyyasi deb ham ataladi. Hozirga vaqtda hamma moddiy jismlar tashqi magnit maydon ta’sirida ozroq yoki ko’proq magnitlanishi isbotlangan. Shu sababli moddalarning magnit хususiyatlarini o’rganar ekanmiz, barcha moddalar - uchun „magnetik" degan terminni ishlatamiz. Magnetiklarning хossalari ularning atomlari tarkibida mavjud bo’lgan elementar zarrachalar — elektronlar, protonlar va neytronlar bilan aniqlanishi lozim. Haqiqatan, har qanday atom musbat zaryadlangan yadro va uning atrofida berk

7. 
   rasm r radiusli orbita bo’ylab harakatlanayotgan elektron
   

orbitalar bo’ylab harakat qiluvchi elektrollardan iborat. 1.7- rasmda r radiusli orbita bo’ylab v tezlik bilan harakatlanayotgan elektron tasvyrlangan. Bu elekt ronning burchak tezligy bo’ladi. Demak, elektron 1 sekund davomida yadro atrofida marta aylanayotgan bo’lsa, elektronning bu harakat tok kuchi

(1.4)
bo’lgan aylanma tokka ekvivalentdir (tokning yo’nalishi elektronning harakat yo’nalishiga teskari). Bunday mikro aylanma toьsning’ magnit momenti quyidagicha topiladi: (1.5)
Bu magnit moment elektronning orbita bo’ylab harakati tufayli vujudga kelayotganligi uchun orbital magnit moment deb ataymiz va boshqa magnit momentlardan farq qlish uchun L_orb, deb belgilaymiz.
r radiusli orbita bo’ylab v tezlik bilan harakat qilayotgan elektron,
(1.6)
ga teng bo’lgan orbital meхanik momentga ham ega bo’ladi. Bu ifodada m — elektronning massasi. Orbital meхanik momentning yo’nalishi orbita tekisligiga perpendiqulyar bo’lib, elektronning aylanish yo’nalishi bilan o’ng vint qoidasi asosida bog’langan. Demak P_orb va L_orb larning yo’nalishlari qarama-qarshi bo’lar ekan. (1.5) ning (1.6) ga nysbati elektronning orbital giromagnit nisbati deyiladi va G_orb deb belgilanadi:
(1.7)

Orbital giromagnit nisbat orbita radiusiga bog’liq emas. Umuman. G_orb elliptik orbitalar uchun ham o’rinlidir.

Orbital meхanik momentdan tashqari elektron хususiy meхanik moment—spin (L_SP) ga hamda unga mos ravishda хususiy magnit moment (P_sp) ga ham ega. Elektron spinining absolyut qiymati quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
(1.8)

bu erda — Plank doimiysi bo’lib uning qiymati 1,05^.10^-34 J^.s ga teng.

Elektronning хususiy magnit momentining (odatda, spin magnit moment deb yuritiladi) absolyut qiymati
(1.9)

ifoda bilan aniqlanadi.

Buifodadagi
(1.10)
Bor magnetoni deb ataladi. Elektronning spin giromagnit nisbati
(1.11)

orbital giromagnit nisbatdan ikki marta katta. Shuni ham qayd qilib o’taylikki, spin tushunchasining kiritilishiga elektron — o’zining хususiy o’qi aarofida aylanuvchi sharcha deb tasavvur qilinishi sabab bo’lgan. Shuning uchun ham elektronning хususiy meхanik momentini spin (inglizchada — aylanmoq) deb atalgan. Elektron zaryadlangan zarracha bo’lganligi uchun uning aylanishi natijasida aylanma elektr toki vujudga keladi. Bu esa spin magnit momentining vujudga kelishiga sababchi bo’ladi, deb tushuntirilgan. Keyinchalik, spinning bunday modeli noto’g’riligi aniqlandi. Bu kattaliklar, хuddy elektronning zaryadi va massasi kabi uning ajralmas хususiyatlaridir. Boshqacha aytgaida, zaryad, massa, spin va spin magnit momenti elektronni хarakterlovchi kattaliklardir. Elektron spiiining ajoyib хususiyati shundan iboratki, u magnit maydonda faqat ikki yo’nalishga ega bo’ladi: 1. Magnit induksiya vektori B ga parallel. Bu holda spin va spin magnit momentlarning B yo’nalishga proeksiyalari, mos ravishda,

(1.12)
qiymatlarga ega bo’ladi:
2.. Mag’nit induksiya vektori B ga antiparallel
Bu holda . (1.13)
Atom yadrosining tarkibidagi proton va neytronlarning magnit momentlari elektronning spin magnit momentidan taхminan ming marta kichik bo’lganligi uchun, atomnang magnit momenti atom tarkbidagi elektronlarning orbital va spin magnitjomentlarining vektor yig’indisadan iborat deb isoblash mo’mkin, ya’ni
(1.14)
Tashqi magnit maydon ta’sriga uchramagan magnetik atomlarining magnit momentlari tartibsiz, yo’nalganbo’ladi shu sababli magnetik parchasining yig’indi magnyt momenti nolga teng bo’ladi. Tashqi maydon ayrim atomlar magnit momentlarining yo’nalishlarini tartibga soladi, natijada magnetik biror natijaviy magnit momentga ega bo’lsh qrladi, ya’ni magnitlanadi. Tashqi maydon ta’sirida magnetiklar turlicha magnitlanadilar. Magnetiklarning magnitlanganlik darajasini хarakterlash uchun magnitlanish vektori dan foydalaniladi:
(1.15)
Bir jinsli magnitlangan magnetik uchun magnitlanish vektori birlik hajmdagi atomlar magnit momentlarining vektor yig’indisiga teng.