Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

7. O‘simliklar hujayrasining tuzilishi to‘g‘risida hozirgi zamon qarashlari. 
O‘simlik  morfologiyasi  o‘simlik  shakli,  tuzilishi,  individual  taraqqiyot  (ontogenez), 
tarixiy  rivojlanish  jarayonida  (filogenezida)  o‘simliklarni  shakllanish  masalalarini  o‘rganadi. 
Agar tabobat olamiga nazar tashlasak, u turli tuman organlardan tashkil topganini ko‘ramiz.  
Shuning  uchun  ham  o‘simliklar  morfologiyasi  ilk  bor  o‘simliklarni  tashqi  shakl 
tuzilishlarini  t a s v i r l a sh  bilan shug‘ullangan.  
Buning  uchun  dastlab,  asosan  aniq  atamalarni  (terminlarni)  ishlab  chiqish  bilan  band 
bo‘lgan.  Bu ma’lumotlar o‘simliklarni sistematikasini tuzishga kerak. Keyinchalik (XVIII-XIX 
asr)  metamorfoza,  ya’ni  o‘simlik  organlarini  biri  ikkinchisiga  aylanishi  haqidagi  ta’limot  (K.F. 
Volf va Gyote) vujudga kelib, o‘simliklar tuzilishidagi ba’zi qonuniyatlarni aniqlagandan so‘ng 
bu fan bir muncha ilmiy nazariy yo‘nalish olib, benihoya xilma-xil o‘simlik organlarini bir necha 
asosiy organlarga ajratishga harakat qildi.  
Xilma-xil 
o‘simlik  organlarining  individual  rivojlanish  stadiyalari  tekshirilib, 
rivojlanishning ba’zi umumiy qonuniyatlari  va belgilari aniqlandi. 
Evolyutsion  ta’limotning  g‘alaba  qozonishi  va  paleontologiyaning  qo‘lga  kiritgan 
yutuqlari  o‘simliklar  morfologiyasiga  yangi  yo‘nalish  berdi.  Qadimgi  shakllardan  to  hozirgi 
shakllargacha bo‘lgan o‘simlik organlarining f i l o g e n e z i  tekshiriladigan bo‘ldi. 
Turli o‘simlik gruppalari individual rivojlanish tarixi tekshirilishi, shu taraqqiyotning ba’zi 
umumiy  belgilari  bilan  qonuniyatilari  aniqlanishi  munosabati  bilan  s  o  l  i  sh  t  i  r  m  a 
(chatishtirma)  yo‘nalish  namoyon  bo‘ldi.  Bu  yo‘nalish  o‘simlik  gruppalarining  boshqa  xil 
gruppalarga o‘ta olishini aniqlashga imkon berdi va o‘simlik dunyosining evolyusiyasi qay tariqa 
borishini aniqlashga asos soldi. 
Solishtirma  morfologiya  va  fitopleontologik  tekshirishlarga  asoslanib  o‘simliklarni 
filogeniyasiga oid ma’lumotlar f i l o g e n e t i k morfologiya yo‘nalishi rivojlandi. Bu yo‘nalish 
ma’lumotlar  asosida  evolyutsion  taraqqiyot  jarayonida  bir  muncha,  yirik  o‘simlik  gruppalarini 
paydo bo‘lish tarixi o‘rganildi. 
XIX asrning oxirida morfologiyada yana bir yo‘nalish e k s p e r e m e n t a l morfologiya 
paydo  bo‘ldi.  Bu  yo‘nalish  o‘simliklarda  hosil  bo‘ladigan  shakl  hamda  tuzilishning  sababini 
ko‘rsatib beradi.  
O‘simlik  morfologiyasi  XV-XVIII  asrlarda  kuzatish  va  taqqoslash  bilan  cheklangan 
bo‘lsa, hozir xilma-xil metodlardan foydalanadi. Bu metodlar quyidagicha: 
1.  Solishtirma  morfologiya  metodi.  Bu  metodning  asosiy  mohiyati  o‘simliklarning 
xilma-xil  vegetativ  va  generativ  organlarining  morfologik  xususiyatlarini  taqqoslab  har 
tomonlama o‘rganish  yo‘li bilan ularning o‘rtasidagi o‘xshashlik hamda yaqinlik munosabatlari 
aniqlandi. 
2.  Anatomiya  va  fiziologiya  metodi.  Bu  metod  o‘simlik  organlarining  ichki  tuzilishiga 
asoslangan aniq metodlardan hisoblanadi. 
3.  Ontogenetik metod. Bu metod bilan o‘simlik organlarining (organogenez) rivojlanishi 
va  shakllanishi,  ularni  individual  taraqqiyoti  (ontogenezi),  to‘qimalar  (gistogenezi)  o‘rganiladi. 

---

 
48 
Shu  metod  vositasi  bilan  S.G.  Navashin  tomonidan  gulli  o‘simliklardagi  qo‘shaloq  urug‘lanish 
hodisasi o‘rganildi. 
4.  Teratologiya  metodi.  Bu  metod  bilan  o‘simliklarning  kamchilik  va  nuqsonlri 
o‘rganiladi  va  ayrim  organlarning  kelib  chiqishi  aniqlanadi.  A.V.  Beketov,  A.A.  Fedorov  va 
boshqalar gul morfologiyasini o‘rganishda shu metoddan foydalangan. 
5. 
Eksperemental  metod.  Bu  metod  yordamida  o‘simliklarda  paydo  bo‘lgan  ma’lum 
shakl va tuzilishlarning sababini ularning tabiatini va kelib chiqishini to‘g‘ri aniqlab, tushuntirib 
berdi.