Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

6. O‘simliklar evolyutsiyasi va tuzilishi haqida umumiy tushunchalar. 
O‘tgan  asrning  50-yillaridan  boshlab  bir  qancha  olimlar  (D.A.  Taxtadjyan  va  boshqalar) 
organik  dunyoni  to‘rttadan  –  to‘qqiztagacha  olamga  bo‘lishni  taklif  qiladilar.  Mashhur  olim 
akademik Artur Taxtadjyan 1973 yili e’lon qilgan asarida hozirgi zamon evolyutsiyasini yaratdi. 
Bu sistema quyidagicha: 
1.  Mag‘iz (yadrosi) shakllanmagan organlar – p r o k a r i o t l a r katta olami faqat bitta 
kichik  olamdan  iborat  bo‘lib,  uchta  kenja  olamga:  a  r  x  e  o  b  a  k  t  e  r  i  ya  l  a  r,  haqiqiy  va 
oksifitobakteriyalarga bo‘linadi. 
2.  Haqiqiy,  chin  mag‘izcha  (yadrocha)  ga  ega  bo‘lgan  organizmlar  e  u  k  a  r  i  o  t  l  a  r 
katta  olami:  Bu  katta  olam  uchta  kichik:  hayvonlar,  zamburug‘lar  va  o‘simliklar  olamiga 
bo‘linadi. 
3.  Prokariotlar, prokariot o‘simliklarga bakteriyalar (uvoqlilar) bilan ko‘k-yashil suvo‘tlar 
kiradi.  Ba’zi  adabiyotlarda  ko‘k-yashil  suvo‘tlar  bakteriyalar  bilan  qo‘shilib  sianobakteriyalar 
deb ataladi. 
Prokariotlarni  hujayrasi  2-3  mkm  dan  10  mkm  bo‘ladi,  bularni  sitoplazmasida  alohida 
ajralib  ko‘rinadigan  mag‘iz  bo‘lmaydi.  Hujayrada  faqatgina  bir  yoki  bir  necha  DNK 
(dezoksiribonuklein  kislota)  ning  yig‘indisi  bo‘ladi,  bunga  nukleoplazma  deyiladi.  Haqiqiy 
xromosomalar  bo‘lmaydi,  irsiy  belgilarni  tashiydigan  genoform  deb  ataladi.  Genoform  DNK 
atrofida joylashgan. Sitoplazmada oqsil moddasi, mitoxondriy va plastidalar uchramaydi.  
Prokariot o‘simliklarning hujayrasida sitologik membranadan tashkil topgan mezasomalar 
bo‘ladi.  Bundan  tashqari  hujayrada  gaz  vakuola  bo‘lib,  tanani  suvda  qalqib  tushishiga  yordam 
beradi. Sitoplazmada ribosoma, yog‘ tomchilari, polisaxarid, polifasfot donachalari uchraydi. 
Prokariotlarni  hujayra  devorida  xitin  va  selyuloza  bo‘lmaydi,  lekin  glikopeptid 
(nukopeptid),  murien  degan  moddalar  bo‘ladi.  Ularga  hujayraning  mitoz  va  meyoz  bo‘linishi: 
hamda jinsiy protsess aniqlanmagan. Hujayraning bo‘linishi oddiy-amitoik tarzda sodir bo‘ladi. 
Aksariat vakillarida hujayra xivchinsiz, agar bo‘lsa ham juda ham oddiy tuzilgan. 

---

 
47 
Prokariotlarning  ko‘pchilik  vakillari  g  e  t  e  r  o  t  r  o  f  ayrim  vakillari  avtotrof  usul  bilan 
aniqlanadi. Ba’zi vakillari (bakteriyalar-uvoqlilar) parazitdir. 
Eukariotlar zamburug‘lar, suvo‘tlar (yashil, qizil, qo‘ng‘ir, dixotamik, pirrofit, sariq, oltin, 
har xil xivchinli) suvo‘tlari va barcha yuksak o‘simliklar, hayvonlar va odam kiradi. 
Eukariotlarni  hujayra  va  to‘qimalari  10-100  mkm  kattalikda  hujayrada  takomillashgan 
mag‘iz bo‘lib, uni tarkibida xromosomalar uchraydi. Xromosomada DNK va giston moddasidan 
iborat. Giston juda ko‘p aminokislotalardan tashkil topgan. 
Eukariotlarning  hujayra  sitoplazmasi  tarkibida  hujayra  organellalari-mitoxondriy, 
plastidalar,  Golji  apparati  bo‘ladi.  Protoplazma  hujayra  markazi  atrofida  yoki  to‘g‘ri  chiziq 
bo‘ylab harakat qiladi. Hujayra devori xitin yoki sellyulozadan iborat. Bulardan har xil darajada 
rivojlangan  jinsiy  organlar  bo‘lib,  jinsiy  protsess  vaqtida  mag‘izning  qo‘shilishi  natijasida 
diploid (yunon. diplos-ikkilamchi, ikki marta ortiq) va qo‘shilgan mag‘izning bo‘linishi vaqtida 
gaploid (yunon. gaplos-bo‘lingan) mag‘iz hosil bo‘ladi.