Samarqand davlat tibbiyot instituti. Mavlyanov f. Sh., MAVLYANOV Sh. X., Xayitov u. X. Tibbiyot kasbiga kirish

karbol kislota
2,5 – 
5%
eritmasini maxsus 
purkagich (pulverizator) bilan jarohat ustiga, xona havosiga purkalar edi. 
Operatsiyadan keyin jarohat shu eritma bilan yana yuvilar va unga 5% karbol kislota 
hamda qarag’ay yelimi shimdirilgan bog’lov qo’yilar edi. Bu maxsus bog’lov avval 
ipak bog’lov, keyin 8 qavat doka, uning ustidan «makintosh» nomini olgan 
kleyonkali yoki rezina aralashgan qog’oz bog’lovdan tashqil topgan edi.
Shunday qilib, D.Lister 2,5-5 % karbol kislota eritmasi yordamida dterillab, 
antiseptic usulni kashf qildi. U 2,5-5 %li karbol kislota eritmasi bilan jarohat atrofini, 
jarohatni yopishda ishlatiladigan bog’lovni, maxsus xirurgik asboblarni va jarroh 
qo’llarini yuvishda ishlatib, mikroblardan holi qilish yo’li bilan suyagi singan
10 nafar bemorda qo’llab yaxshi natijaga erishgan. Ilmiy izlanishlarga asoslangan 
antiseptic usul D.Lister tomonidan 1867 yilda batafsil tasvirlandi. 
Sirasini aytganda, Listerning antiseptik usuli elementlari I. Zemmelveysning 
amaliyotda qo'llagan usullariga mos kelar edi. 
Lister usulini rus jarrohlaridan birinchi bo’lib I. I. Burtsov qo'lladi. Rus-turk 
urushida ishtirok etgan. K. Reyer 1877 yilda Lister usulidan jarohatlarni davolashda 
keng ko'lamda foydalanganini yozgan. Xalqaro vrachlar anjumanida jarohatni 

---

36 
birlamchi xirurgik tozalashda Lister antiseptik usulining asosiy prinsiplari to'g'risida 
axborot berdi. Keyinchalik S. P. Kolomnin, N. V. Sklifosovskiy va boshqalarning 
ishlari tufayli Rossiyada antiseptikaning taraqqiyoti va rivojlanishiga keng yo’l 
ochiladi.
Shuni ham aytish kerakki, antiseptika elementlari Listergacha ma’lum edi. 
Аmmo uning eng katta xizmatlaridan biri jarohat yiringlashining oldini olish 
yo’llarini ko’rsatib berganidir. 
Sterilizatsiya usullarini ishlab chiqishda bakteriologiyaning ahamiyati katta 
bo'ldi. Аseptika va antiseptika vrachlarda katta qiziqish uyg’otdi. Xirurgiya sohasida 
bu usullarni nemis xirurglari Trendelenburg (1882), Bergman va Shimmelbush, 
Esmarx va Noyberg rivojlantirdilar. Shunday qilib, xirurgiyaning rivojlanish tarixi 
ikki davrni o’z ichiga oladi: ming yillargacha davom etgan antiseptikagacha bo’lgan 
davr va bir asrdan ko'proq bo’lgan antiseptika davri. Keyingi davr ichida xirurgiya 
katta odimlar bilan rivojlandi. Lister antiseptik usulining salbiy tomonlari ham 
ma’lum bo’lib qoldi. Bakteriyalarni yo’qotish maqsadida qo’llaniladigan 2,5-5 % 
karbol kislota eritmalari tirik to’qimaga ham salbiy ta’sir qilib, uning o’lishiga sabab 
bo’lishi, ko’p miqdorda ishlatiladigan 5 % karbol kislota eritmasi bemor bilan birga 
jarrohlarga ham salbiy ta’sir ko’rsatishi aniqlandi. Operatsiyadan keyin o’lgan 
bemorlarning buyragi karbol kislota ta’sirida ishdan chiqqanligi va zaharlanib 
qolganligi ma’lum bo’ldi. Jarrohlarning qo’li karbol kislota bilan yuvish natijasida 
ekzema, kuyish, yallig’lanishga uchrar edi. Xonada fenol bug’lari ko’pligi tibbiyot 
xodimlarida ham nafas olish yo’llarini kasallantirar edi. Shu bilan birga karbol kislota 
bog’lov ostidagi bakteriyalarning hammasini ham yo’qota olmaganligi aniqlandi. 
Shuning uchun jarrohlar uning 1:1000, 1:2000 nisbatdagi eritmasidan 
foydalanib ko’rdilar, lekin natija ko’tgandek bo’lma-di. Keyinchalik antiseptik 
sifatida rux xlorid, borat kislota, kaliy permanganat va boshqa moddalarni ishlata 
boshladilar. Аmmo bu moddalarning kuchli antiseptik bo’lib, bakteriyalarni o’ldirish 
bilan birga tirik to’qimani ham zararlantirib, nekrozga uchratishi ma’lum bo’ldi. 
Bunda jarohat usti qatlamli bitib, uning ostida bakteriyalar bemalol rivojlanar ekan. 
Paster va Koxning shu sohadagi izlanishlari jarohatni infeksiyadan saqlaydigan oddiy 
yo’llarini - aseptikani yaratdi. Bu yangi yo’nalish xirurgik asboblarni kimyoviy 
moddalarsiz mikroblardan tozalash prinsiplarini ilgari surdi. Shunday qilib, 
amaliyotda kimyoviy antiseptika fizikaviy aseptika bilan almashtirildi. Bu kaynatish, 
yuqori harorat va bug’ bilan amalga oshirildi. Аmaliy xirurgiya hozirgi kunda 
qo’llaniladigan aseptika- sterilizatsiya usullari: instrumentlar, bemorga operatsiya 
vaqtida ishlatiladigan kiyim-kechaklar, yoping’ich, bog’lovlar va boshqa narsalarni 
yuqumsizlantirish yo’llaridan iborat. Bu usulning keng tarqalishida N. I. Pirogovning 
shogirdlari professor E. Bergman, uning yordamchisi Shimmelbushning xizmati 

---

37 
kattadir. 1890 yilda Berlinda bo’lib o’tgan X-Xalqaro xirurglar anjumani jarohatlarni 
davolashda aseptika prinsiplarini qo’llab-quvvatladi. Bu anjumanda Bergman Lister 
usulisiz aseptika sharoitida operatsiya qilingan bemorni namoyish qilib muvaffaqiyat 
qozondi. Аseptika usulining rivojlanishi antiseptik moddalarni xirurgiyadan 
chetlashtirib qo’ydi. Аmmo bu yo’nalish 10-15 yil davom etdi va yana amaliyotda 
ishlatila boshladi, chunki jarroh qo’lini, bemorda operatsiya qilinadigan maydonni 
tozalash uchun odam to’qimasiga bezarar moddalarni topish kerak edi. 
Birinchi jahon urushida (1914-1917) xirurgik bemorlarni tekshirish faqat 
aseptikani ishlatish kifoya qilmasligini ko’rsatdi. Rossiyada K. M. Sapejko, chet elda 
Karrel-Daken jarohatni antiseptik usullar bilan yuvib turish usullarini amaliyotga 
taklif qildilar. Jarohat faqat infeksiya tushadigan joy bo’lmasdan, balki tirik to’qima 
ekanligi, unda infeksiyaga javoban fiziologik o’zgarishlar ro’y berishi qayd qilindi. 
Аntiseptik moddalar ta’siri faqatgina o'rganilmasdan, ularning tirik to’qimaga ta’siri 
biologik va fiziologik qonuniyatlarga asoslangan holda o’rganila boshlandi. 
Jarohatning bitishida leykotsitlarning roli, ularga ta’sir etuvchi moddalarni topish 
sohasida ish olib borildi. 
Shunday qilib, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ishlab chiqilgan aseptika va 
antiseptika prinsiplari hozirgacha o’z kuchini yo’qotgani yo’q. 
Demak, aseptika - jarohat va u bilan kontaktda bo’ladigan bog’lov, instrument, 
obyektlarda va ma’lum bo’shliqqa tushishi mumkin bo’lgan mikroblarga, shuningdek 
kasallik tarqatuvchi turli mikroorganizmlarga qarshi qo’llaniladigan amaliy ishlar 
kompleksidir. Shu maqsadda mikroblarni yo’qotish uchun fizik usullardan 
(qaynatish, kuydirish, avtoklavda sterillash, ultrabinafsha nurlar bilan nurlantirish, 
sterillangan havodan) foydalaniladi. 
Аntiseptika deganda esa jarohat patologik tuzilmasidagi yoki organizmdagi 
mikroblarni yo’qotish yoki miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar tushuniladi. 
Аntiseptikaning maqsadi - teri ustidagi shartli patogen mikrob va parazitlarning 
miqdorini, shuningdek ularning rivojlanish xavfini kamaytirish (tranzitor flora) bilan 
birga, teri ostida tabiiy mikroblar ko’payishiga (mahalliy flora) yo’l qo’ymaslikdan 
iborat. 
Shuningdek, antiseptika quyidagi vazifalarni bajarishi lozim: a) teri, shilliq 
qavat va jarohatni tozalash, b) nekrozga uchragan to’qima va patologik tuzilmalarni 
kesib olib tashlash, d) spetsifik antiseptik tozalash, g) antiseptik moddalarning 
kuchini tenglashtirish (neytrallash), d) teri va shilliq qavatda tabiiy bo’ladigan 
mikroflorani tiklash.