|
2.2 Tarkibiy oʻzgarishlardan soʻng Yaponiya iqtisodiyoti
1973-1974-yillardagi energetika inqirozidan oʻtgan yillarda Yaponiya oʻzining iqtisodiy rivojlanishida juda katta sakrashni amalga oshirdi va koʻplab iqtisodiy koʻrsatkichlar boʻyicha yetakchi kapitalistik mamlakatlarni ortda qoldirdi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanishga tayanib, u doimiy ishlab chiqarishdan ishlab chiqarish kuchlarining postindustrial tizimiga oʻtishni amalga oshirdi. Ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlarini jadal tatbiq etish asosida xom ashyo va energiyani tejash sohasida ajoyib yutuqlarga erishildi, koʻplab sohalarda ishlab chiqarishning texnik darajasining sezilarli darajada oshishi taʼminlandi va ishlab chiqarish juda koʻp sonli yangi mahsulot va xizmatlar oʻzlashtirildi. Shuningdek, ishlab chiqarish va ish bilan bandlikning tarmoq tuzilmasida katta siljishlarni ragʻbatlantirdi, natijada Yaponiya iqtisodiyoti “xizmat iqtisodiyotiga” aylantirildi: 1970-1994 -yillarda xizmat koʻrsatish sohasining ishlab chiqarish tarkibidagi ulushi 49,4 dan 62,2% gacha, ishchilar soni boʻyicha esa mos ravishda 46,5 dan 61% gacha oʻsdi.
1973-1974-yillardagi energetika inqirozidan soʻng Yaponiya energetika sohasini tubdan qayta qurish boshlandi. Uning ustuvor yoʻnalishi yadroviy energetikani rivojlantirish va muqobil neft energiya manbalarini (shu jumladan geotermik energiya, quyosh, shamol, toʻlqin va toʻlqin energiyasi kabi manbalarni) rivojlantirish orqali mamlakatning energiya balansining import qilinadigan neftga bogʻliqligini maksimal darajada zaiflashtirish edi. Quyosh nurlari dasturida birlashtirilgan ushbu yoʻnalishdagi ishlar ustuvor davlat tomonidan moliyalashtirish obyekti boʻlgan. Shu bilan birga, turli sohalar uchun energiya tejaydigan texnologiyalarni ishlab chiqishni nazarda tutadigan “Oy nurlari” dasturi qabul qilindi. 1979-yilda “energiyadan oqilona foydalanish toʻgʻrisida” gi qonun qabul qilindi, unda xalq xoʻjaligining barcha tarmoqlari uchun ishlab chiqarishda issiqlik va energiya sarfi normalarini ishlab chiqish va ularga rioya qilish ustidan qatʼiy davlat nazoratini oʻrnatish koʻzda tutilgan. Buning uchun Tashqi savdo va sanoat vazirligi xususiy korxonalarni tekshiradigan va qoidabuzarlarga nisbatan jazo choralarini qoʻllash huquqiga ega boʻlgan maxsus inspektorlar guruhini yaratdi. Ushbu saʼy-harakatlarning natijalari shundan dalolat bermoqda: inqirozgacha boʻlgan vaqt bilan taqqoslaganda, 1980-yillarning oxiriga kelib sanoat ishlab chiqarishining oʻziga xos energiya intensivligi 31% ga kamaydi va hozirda bir birlik uchun energiya sarfi boʻyicha yalpi milliy mahsulot, Yaponiya eng rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiradi. Bundan tashqari, Yaponiyaning energiya balansining tuzilishi keskin oʻzgardi. Neftning ulushi 70-yillarning boshlarida 67,5% dan 90-yillarning boshlarida 57% gacha tushdi. Atom energiyasi (mos ravishda 0,1% dan 13% gacha), shuningdek tabiiy gaz (2,2% dan 10,6% gacha) qiymatlari keskin koʻtarildi. Endi atom elektr stansiyalarining quvvati boʻyicha Yaponiya dunyoda AQSh va Fransiyadan keyin uchinchi oʻrinni egallaydi.
“Tarkibiy jihatdan nuqsonli” sohalar boʻyicha siyosat. 1977-yildan beri Yaponiya hukumati oʻz iqtisodiyotini yaxshilash uchun bir qator muhim qadamlarni qoʻydi. Avvalo, belgilangan yilda depressiyaga qarshi kartellarni yaratishga yoki faoliyatini tiklashga ruxsat berildi. Bu bir qator muhim sohalardagi korxonalar qulashining oldini olish va hukumatga va biznesga inqirozdan chiqish dasturini ishlab chiqishga vaqt ajratishi kerak edi. 1977-yil davomida kartellar oʻnta “tizimli nuqsonlilikka chalingan” sanoat va tarmoqlarda yaratildi. Va 1978-yilda iqtisodiyotni barqarorlashtirishning asosiy rejasi qabul qilindi, uning asosini sanoatni qayta qurish dasturi tashkil etardi. Uning asosiy yoʻnalishlari quyidagilar edi: energetika va materialni koʻp talab qiladigan tarmoqlarda ishlab chiqarishni qisqartirish; yuqori ilmiy intensivlikka ega boʻlgan tarmoqlar va tarmoqlarni jadal rivojlantirish; barcha sohalarda ishlab chiqarish apparatlarini ilmiy-texnik taraqqiyotning soʻnggi yutuqlari asosida yangilash. Ikki maxsus qonun asosida – “Tuzilmaviy inqiroz taʼsirida boʻlgan sanoatni barqarorlashtirish boʻyicha vaqtinchalik chora-tadbirlar toʻgʻrisida” (1978) va “Ayrim sanoat tarmoqlarini qayta qurish boʻyicha favqulodda choralar toʻgʻrisida” (1983) – Yaponiyada 70-yillarning boshlarida Yaponiya sanoatining asosi va gʻururi boʻlgan bir qator sohalardagi quvvatlarni keyinchalik qayta tiklash bilan keng miqyosda qirib tashlash boshlandi (yaʼni uskunalarni demontaj qilish). 1980-yillarning oʻrtalariga kelib, kema qurish sanoatining quvvati uchdan bir qismga, alyuminiy sanoati - deyarli 60% ga, neft-kimyo sanoati - uchdan biridan koʻprogʻiga, kimyoviy oʻgʻitlar sanoati - 50% dan ziyodga qisqargan va sintetik tolalarni ishlab chiqarish - 20% ga. Qora metallurgiyada marten ishlab chiqarish tugatildi, elektr poʻlat ishlab chiqarish quvvatlarining uchdan bir qismi demontaj qilindi va 65 ta sohaning atigi 39 tasi ishda qoldi. “Tuzilmaviy nuqsonli” sanoat va ishlab chiqarishlarni takomillashtirish chora-tadbirlari bilan bir qatorda hukumat Yaponiyada yangi sanoat tuzilmasini rivojlantirishni ragʻbatlantirish choralarini koʻrdi. Birinchi navbatda turli xil mashinasozlik turlariga ustuvorlik berildi: samolyot qurilishi, ogʻir elektr jihozlari ishlab chiqarish, sanoat elektron uskunalari, integral mikrosxemalar, kompyutyerlar. Ushbu sohalardagi korxonalarga ilmiy-tadqiqot ishlari va boshqa maqsadlar uchun moddiy yordamlar berildi. Yaponiya banki ularga imtiyozli kredit berishni amalga oshirdi, ularga imtiyozli kredit tizimi tatbiq etildi, imtiyozli soliqqa tortish joriy etildi va h.k. Natijada 70-80-yillarning ikkinchi yarmida ularning rivojlanishi jadal surʼatlarda davom etdi va ishlab chiqarish hajmi oʻn baravar oshdi. “Tarkibiy jihatdan nuqsonli” sanoat sohasiga kelsak, ularning baʼzilari 1980-yillarning ikkinchi yarmida qoʻshimcha qirib tashlash dasturlarini amalga oshirdilar. Bu safar bu alamli qadam Yaponiyaning eksporti raqobatbardoshligiga jiddiy zarba bergan 1985 -yil oxiridan beri yenning tez koʻtarilishi bilan majburlandi. Shunday qilib, 1986-1988-yillarda kema qurilishi va neftni qayta ishlash sanoatidagi quvvatlar 20 foizga kamaydi. 1988-1990-yillarda qora metallurgiyada Yana 12 ta soha toʻxtatildi (shu bilan faol sohalar soni 27 taga kamaydi).
Do'stlaringiz bilan baham: |
