Samarqand davlat chet tillari instituti tarjima nazariyasi va amaliyoti fakulteti yapon tili yo

Yaponiya iqtisodiyotining qiyofasini oʻzgartirish. Shuni taʼkidlash kerakki, 70-80-yillarning ikkinchi yarmida Yaponiya sanoatining barcha sohalarida istisnosiz eski va yangi, ilm-salohiyatni talab qiladigan uskunalar ilm-fan va texnika taraqqiyotining soʻnggi yutuqlari asosida modernizatsiya qilindi. Yaponiya iqtisodiyotining rivojlanishiga ilmiy-texnik taraqqiyot taʼsirining keskin kengayishi haqida gapirganda, shuni taʼkidlash kerakki, 70-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab Yaponiya tobora koʻproq oʻz ilmiy va texnologik ishlanmalariga tayanib kelmoqda, garchi hozir ham shunday boʻlib qolmoqda litsenziyalarning eng yirik xaridorlari, ushbu maqsadlar uchun mablagʻni sarflash, boshqa mamlakatlardagi oʻxshash xarajatlardan 2-3 baravar yuqoridir. Mamlakatning ilmiy va texnologik salohiyatining oʻsishiga, avvalambor, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish xarajatlarining sezilarli darajada koʻpayishi yordam berdi: 1975-1993-yillarda ular deyarli 6 baravar oshdi va mutlaq kattaligi boʻyicha Yaponiya Qoʻshma Shtatlardan tashqari barcha rivojlangan mamlakatlarni ortda qoldirdi. Ammo agar 70-yillarning boshlarida u bilan Amerika Qoʻshma Shtatlari oʻrtasidagi farq 8 marta boʻlgan boʻlsa, 90-yillarning boshlarida u 25% gacha kamaydi.⁷ Natijada, Yaponiya sanoatining mavqei sezilarli darajada oʻzgaradi. Agar u 70-yillarning oʻrtalarida asosan oʻrta darajadagi ilmiy intensiv sanoat (avtomobilsozlik, maishiy elektronika, kemasozlik, poʻlat ishlab chiqarish) tomonidan shakllangan boʻlsa, u holda 80-yillarning oxiri va 90-yillarning boshlarida u asosan ilm talab qiladigan, yuqori texnologiyalarga asoslangan sanoat tarmoqlari edi. 90-yillarning boshlarida Yaponiya dunyodagi robotlar ishlab chiqarishning taxminan 2/3 qismini, kompyutyer raqamli boshqaruv mashinalarining va “sof keramika” mahsulotlarining taxminan yarmini, ayrim turdagi mikroprotsessorlar ishlab chiqarishning 60 dan 90 foizigacha, juda katta miqyosdagi integral mikrosxemalarning dunyo boʻylab ishlab chiqarishining taxminan 3/4 qismini tashkil etdi. Kompyuter dastgohlari, robotlar va egiluvchan ishlab chiqarish tizimlari kabi sanoat uskunalarining ilgʻor turlaridan foydalanish koʻlamida Yaponiya hatto AQShdan ham oldinda edi. Shu bilan birga, Yaponiya jahon avtomobilsozlik, maishiy elektr asboblari va elektronika sohasida yetakchi mavqeini saqlab qoldi. Shu bilan birga, 70-yillarning ikkinchi yarmida boshlangan ushbu mahsulotlarni ommaviy “elektronlashtirish” (yaʼni ularni mikroelektronik qurilmalar bilan jihozlash) asosida ushbu mahsulotlarning texnik xususiyatlari, qulayligi va samaradorligi sezilarli darajada boʻlgan edi.⁸ 90-yillarning boshlarida jahon avtomobil ishlab chiqarishda Yaponiyaning ulushi taxminan 30% ni tashkil etdi, dunyoda rangli televizorlar ishlab chiqarishda (shu jumladan yapon kompaniyalarining xorijiy filiallarida ishlab chiqarish) - 60% dan ziyod, videoregistratorlar - 90% dan ortiq, stereofonik uskunalar - taxminan 50%, magnitafonlar - taxminan 30% edi. Yaponiya sanoatining yuqori yutuqlari Yaponiya iqtisodiyotining boshqa sohalaridagi ulkan oʻzgarishlarsiz, avvalambor, transport va kommunikatsiyalarni yetarli darajada rivojlantirmasdan imkonsiz boʻlar edi. Transportda uning barcha turlarining texnik bazasi sezilarli darajada yaxshilandi. Avtotransport birinchi oʻringa chiqdi. 1980-yillarning oxirida u yuklarning 50% dan ortigʻini va yoʻlovchilar tashishning 60% ni tashkil etdi. 80-yillarda barcha shaharlarda Yoʻl tarmogʻi sezilarli darajada rivojlandi. 500 mingdan ortiq aholisi boʻlgan Yaponiya umumiy uzunligi 4 ming km dan ortiq boʻlgan tezkor avtomobil yoʻllari tarmogʻi bilan bogʻlangan. 1980-yillarning oxiriga kelib, mamlakatdagi avtoturargoh 1971-yilga nisbatan qariyb 5 baravar oshdi va 60 millionga yaqin avtomobilni tashkil etdi (30 milliondan ortigʻi yoʻlovchi avtoulovlari). Ajablanarlisi shundaki, bu atrof-muhitga salbiy taʼsir koʻrsatmadi, shu bilan birga yapon avtomobillarining texnik xususiyatlari sezilarli darajada oshdi (oʻziga xos yoqilgʻi sarfi kamaydi, chiqindi zaharliligi pasayadi va hokazo). Bundan tashqari, xuddi shunday harakatlar sanoat, energetika va boshqa sohalarda amalga oshirilganligi sababli, 1980-yillarning oxiriga kelib, Yaponiyada atrof-muhit holati sezilarli darajada yaxshilandi va ifloslanish darajasi boʻyicha sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida u eng soʻnggi oʻrinlardan birini egalladi.

1980-yillarda poezdlarning oʻrtacha tezligi 200 km/soat boʻlgan tezyurar temir yoʻl tarmogʻining qurilishi yakunlandi. Xuddi shu yillarda temir yoʻl koʻpriklari va tunnellari bilan bogʻlangan toʻrtta asosiy orol - Xokkaydo, Xonshu, Shikoku va Kyushu qurildi. Elektron hisoblash va axborot texnologiyalari temir yoʻllarni boshqarish tizimiga kiritildi. 1980-yillarning oxiriga kelib, Yaponiya aloqa rivoji boʻyicha dunyoda AQShdan keyin ikkinchi oʻrinni egalladi.⁹ 70-yillarning oʻrtalariga qadar Yaponiyada ularning tanlovi juda xilma-xil boʻlmagan va deyarli barcha maʼlumotlar pochta, telegraf va telefon tarmoqlari orqali uzatilgan. Biroq, 70-yillarning ikkinchi yarmida elektron aloqaning yangi turlari paydo boʻldi va tez rivojlandi, masalan, kabel televideniesi, faksmeil va boshqa aloqa turlari. Axborot texnologiyalari yutuqlari bilan bir qatorda ushbu yangi aloqa turlarining paydo boʻlishi Yaponiya iqtisodiyotining turli sohalari rivojiga katta taʼsir koʻrsatdi. Sanoatda yangi aloqa va axborot uzatish tizimlaridan foydalanish ishlab chiqarishni boshqarish rivojlanishi va samaradorligini keskin oshirib, bozordagi oʻzgarishlarni toʻliqroq hisobga olish va ularga tezroq javob berish imkoniyatini yaratdi. Ulgurji va chakana savdo sohasida ularning asosida ombor zaxiralarini avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari yaratildi; xizmat koʻrsatish sohasida - mehmonxonalar xonalari va aviachiptalarga buyurtma berishning avtomatlashtirilgan tizimlari; transportda - yuklarni yetkazib berishni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari yaratildi. Bank sohasida depozitlar bilan operatsiyalar avtomatlashtirildi, elektron kredit kartalar orqali aholi bilan avtomatik hisob-kitob qilish tizimi joriy etildi, oʻzaro hisob-kitob qilish va moliyaviy maʼlumot almashish uchun banklararo elektron tarmoq yaratildi, mijozlarga yangi turdagi axborot va maslahat xizmatlari ikki tomonlama elektron aloqa asosida tashkil etildi. Yaponiya qishloq xoʻjaligidagi vaziyat bir-biriga zid ravishda rivojlandi. 80-yillarda qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini texnik jihozlash darajasi sezilarli darajada oshdi. Oʻn yillikning oxiriga kelib, yirik chorvachilik va parrandachilik fermalari deyarli toʻliq mexanizatsiyalashdi, shuningdek, umuman, sholi yetishtirishni murakkab mexanizatsiyalash ishlari yakunlandi (yerni haydash va koʻchat oʻtqazishdan don yigʻib olish va quritishgacha). 70-yillarning oxiridan boshlab qishloq xoʻjaligida mikroprotsessorlar bilan jihozlangan texnika paydo boʻla boshladi. Issiqxonalarda atmosferani tartibga solish, chorva mollarini oziqlantirishning optimal rejimini ishlab chiqish, tuproqlarni tahlil qilish va oʻgʻitlashning ratsional darajasini aniqlash uchun kompyutyerlardan foydalanila boshlandi. Shunga qaramay, qishloq xoʻjaligida mehnat unumdorligi boʻyicha Yaponiya AQSh va rivojlangan Yevropa mamlakatlaridan ancha orqada qolmoqda. Buning sababi urushdan keyingi agrar islohotdan keyin saqlanib qolgan mayda va mayda fermer xoʻjaliklarining ustunligidadir. Garchi 90-yillarning boshlarida qishloq xoʻjaligi sohasida ish bilan band boʻlganlar soni 4 millionga tushib qolgan boʻlsa ham, (70-yillarning oʻrtalarida bu 8 millionga yaqin edi), dehqon xoʻjaliklarining tarkibida deyarli hech qanday oʻzgarish yuz bermadi: avvalgidek, fermer xoʻjaliklarining uchdan ikki qismida 1 gektardan ortiq yer boʻlmagan; 3 gektardan ortiq yerga ega boʻlsa, ularning umumiy hajmining 4 foizidan kamrogʻini tashkil etadi. Shu bilan birga, bu yillarda fermerlikdan olinadigan daromadlarning dehqon oilalarining umumiy daromadlaridagi ulushi sezilarli darajada kamaydi: 1980-yillarning oxirida u allaqachon 20% dan kam boʻlgan. Atiga 15% dehqon xoʻjaliklari faqat qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullangan, qolganlari uni boshqa faoliyat turlari bilan birlashtirgan. Oilalarning maʼlum bir qismi uchun fermerlik daromad manbai emas, tabiat bilan muloqot qilishdan zavq keltiradigan sevimli mashgʻulot turiga aylangandi. Kichik fermer xoʻjaliklarida ishlab chiqarish xarajatlari yuqori boʻlganligi sababli ularning mahsulotlari ichki va jahon bozorlarida raqobatbardosh emas edi. Shu sababli, Yaponiya dunyodagi eng yirik oziq-ovqat mahsulotlarini import qiluvchidir. 1990-yillarning boshlarida u kapitalistik dunyodagi bunday importning umumiy hajmining 14 foizini tashkil etgan. Yaponiya, ayniqsa, bugʻdoy, arpa, soya, makkajoʻxori va shakar importiga ham keng koʻlamda suyangan. Umuman olganda, 1975-1992-yillar uchun mamlakatning oziq-ovqat bilan oʻzini oʻzi taʼminlash darajasi 77 dan 65% gacha pasaygandi. Shu bilan birga, Yaponiya oʻzining ishlab chiqarishi hisobiga guruchga boʻlgan ehtiyojni 100%, sut va sut mahsulotlariga - 80% dan koʻproq, goʻshtga - 65%, mevalarga - taxminan 60% ehtiyojlarini qondiradi. Intensiv qayta qurish yoʻlida Yaponiya nafaqat saqlab qolish, balki dunyodagi eng yirik sanoat kuchi sifatida oʻz mavqeini mustahkamlashga ham muvaffaq boʻldi. 1975-1989-yillarda Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning umumiy sanoat ishlab chiqarishidagi Yaponiyaning ulushi 13% dan 18% gacha, ularning umumiy eksportida esa 8% dan 13% gacha oʻsdi. Mamlakatning iqtisodiy va ilmiy-texnik qudratining oʻsishi turmush darajasining sezilarli darajada oshishiga olib keldi. 1980-yillarning oxirida Yaponiya jon boshiga YaMM ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinlardan birini egalladi (1988-yilda - 23,4 ming dollar, 1992-yilda - 28,2 ming dollar). Xuddi shu yillarda u rivojlangan mamlakatlar orasida soatlik ish haqi boʻyicha Germaniya va AQShdan oldinda birinchi oʻrinni egalladi. 80-yillarning oxiri va 90-yillarning boshlarida Yaponiya boshqa rivojlangan mamlakatlar bilan uy-joy sharoitlari boʻyicha farqni sezilarli darajada kamaytirishga muvaffaq boʻldi. Shunday qilib, 90-yillarning boshlarida Yaponiyada uy egalarining ulushi 60% ga koʻtarildi, bu Buyuk Britaniyaga (67,6%) yoki AQShga (64,2%) nisbatan bir oz pastroq edi. Shu bilan birga, yapon uyining yashash maydonining oʻrtacha hajmi (taxminan 93 kv.m.) oʻrtacha Yevropa darajasiga yaqinlashdi (garchi ular AQShga qaraganda pastroq boʻlsa-da, bu yerda ular 160 kv.m ga teng). Toʻgʻri, Yaponiyada erishilgan yuqori turmush darajasi haqida gapirganda, u yerda tovar va xizmatlarning narxi boshqa rivojlangan mamlakatlarga qaraganda oʻrtacha 1,5-2 baravar yuqori ekanligini va uy-joy narxlari kattaroq buyurtma ekanligini unutmaslik kerak ( asosan yer narxlari nihoyatda yuqori boʻlganligi sababli). Yaponiyaning iqtisodiy qudratining oʻsishi va uning jahon kapitalistik iqtisodiyoti doirasida mavqeining mustahkamlanishi, 1980-yillarning oxiriga kelib Yaponiya oltin-valyuta zaxiralari boʻyicha rivojlangan davlatlar orasida birinchi oʻringa chiqib ketishiga olib keldi. 1989-yil oxirida deyarli 85 milliard dollar. 1986-yil kapital eksporti boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinni egalladi va eng yirik kreditorga aylandi. 80-yillarning oʻrtalarida (AQSh va Buyuk Britaniyadan keyin) xorijiy faollari boʻyicha (taxminan 440 milliard dollar) uchinchi oʻrinni egallab turgan Yaponiya 1980-yillarning oxiriga kelib ularni 1 trillion dollarga oshirishga muvaffaq boʻladi va AQSh darajasiga etadi.