Samarqand davlat chet tillar instituti ispan va italyan tili kafedrasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

36 
II BOB 
‘‘COMO’’ BOG’LOVCHISINING QIYOSIY TUZILMALARIDAGI 
FRAZEOLOGIK BIRLIKLARI HAQIDA 
2.1. ‘‘Como” bog’lovchisi va uning tasnif-tamoyillari 
 
Roman-german tillarida “como” bog’lovchisining ta’riflarini quyidagicha 
izohlash mumkin, como bog’lovchisi so’roq olmoshlar guuhiga mansub bo’lib, 
maxsus so’roq so’zlarni hosil qilishda ishlatiladi, uning asosiy vazifasi so’roq 
gaplarni hosil qilish va gaplarni tahlil qilganimizda esa aniqlovchi, burttiruvchi, 
izohlovchi vazifalarni bajaradi. Albatta, bu bog’lovchi vazifasida ham kelib, 
frazeologizmlarda ham ishlatiladi. Frazeologizmlarda ishlatilganida ham 
bog’lovchi, ham burttiruvchi vazifalarini bajaradi. Bu o’z navbatida tahlil qilishda 
biroz murakkablikka uchraydi ammo frazeologizmlar bitta so’roqqa javob bo’lgani 
uchun so’z bo’lib yoki gap darajasiga qarab aniq tahlil qilinadi. Ba’zi adabiyotlarda 
keltirilishicha, frazeologizmlarning tarkibiy qo’llanmasi biroz murakkab va 
amaliyotlarni yuzaga chiqarishni talab ham qilishi mumkin.
 
Biz bilamizki, o’zbek tilida bog’lovchilarga quyidagicha ta’riflar beriladi: 
teng bog’lovchilar so’zlar, so’z birikmalari va gaplarni o’zaro teng munosabatda 
bog’laydigan yordamchi so’zlardir. Ular biriktiruv, zidlov, ayiruv va inkor
bog’lovchilarga bo’linadi. Bitta kesimlik belgisiga, mazmuniy va ohang tugalliligiga 
ega bo’lgan gap sodda gap deyiladi, ikki va undan ortiq sodda gaplarning grammatik 
va mazmuniy tashkil topgan butunlik qo’shma gap deyiladi, bu ta’riflar aynan 
qo’shma va sodda gaplarning o’rtasidagi farq bo’lib, bularni keltirishimdan maqsad, 
bo’lovchilarning vazifalaridan biri bu qo’shma gaplarni bir-biriga bog’lashidir. Gap 
uchun muhim bu kesimlikdir. Kesimlik belgisining miqdori gaplari sodda va 
qo’shma gaplarga ajratishga asos bo’ladi
29
.
Qo’shma gaplarni bog’lovchi vositalar: teng bo’lovchilar, ergash 
bog’lovchilar, 
nisbiy 
so’zlar, 
ko’makchili 
qurilmalar, 
shart 
mayli 
qo’shimchalari,yuklamalar va ohang hisoblanadi, lekin ispan tillarida ham 
29
Ahumada I. El artículo lexicográfico en el DRAE: la información semántica y gramatical de las palabras léxicas 
[Tesis doctoral. Universidad de Granada]. 1987.P56-60 

---

37 
bog’lovchilarning asoiiy vazifalaridan biri bu-qo’shma gaplarni bir-biriga 
bog’lashdir.
Ispan tilida qismlarining qanday bog’lovchi vositalar yordamida boglanishiga 
ko’ra qo’shma gaplar uch xil bo’ladi: 
- bog’langan qo’shma gaplar 
-ergashgan qo’shma gaplar 
-bog’lovchisiz qo’shma gaplar. 
Como bog’lovchisining tasniflash holatiga ko’ra birma-bir ko’rib chiqamiz: ispan 
tilidagi olmoshlar nutqning juda qiziqarli qismidir va birinchi qarashda juda qiyin, 
ular shakllari, jinsi, soni jihatidan o’zgaradi, ba’zan ular fe’l bilan birga yoziladi va 
bir xil olmosh nutqning turli qismlari vazifasini bajaradi. 
Endi esa savol to’g’lishi tabiiy, como o’zi nima, nima, o’zi aslida como 
olmosh hisoblanib, biz bilamizki olmoshlar otning o’rnini bosadigan mustaqil nutq 
qismidir(fe’l ot bilan birga). Misol uchun, agar biz har qanday gapda ishlatiladigan 
so’zni, misol uchun ismlarni olmosh bilan almashtirishimiz mumkin, nutqning 
istalgan qismlari, sonlar, sifatlar, hatto fe’lni ham almashtirishimiz mumkinj, bundan 
tashqari olmoshlar obe’ktlar sonini va ularning belgilarini ko’rsatishi mumkin. 
30
Olmoshlarning turiga qarab ularning gapdagi o’rninmi aniqlaymiz, 
olmoshlarning eng ko’p tarqalgan qismi bu egalik olmoshlari va so’roq olmoshlari 
hisoblanadi, como olmoshi esa so’roq olmoshlar tarkibiga kiritiladi hamda gaplarni 
bog’laganda kuchaytiruv-ta’kid ma’npsida keladi. Ya’ni qanchalik-shunchalik kabi. 
Endi so’roq olmoshlari haqida tuxtalib o’tamiz: asoiy so’roq olmoshlari 
quyidagilardir: 
-que – nima 
-que- qaysi biri ( que pelicula vas a ver- qaysi filmni tomosha qilmoqchisiz) 
-quen – kim 
-donde- qayerda 
-de donde-qayerdan 
30
Ahumada I. Aspectos de lexicografía teórica. Aplicaciones al Diccionario de la Real Academia Española. 
Granada, Servicio de Publicaciones de la Universidad. 1989.P69-70 

---

38 
-como-qaysi biri ( bu yerda telda ya’ni como dagi birinchi o, ikkinchi bo’g’in 
deyiladi, sababi bo’g’inlar orqa tarafdan ajratiladi bu bo’g’inlarni ajratishning eng 
sodda va oson yo’li hisoblanadi, demak, comodagi birinchi harfidagi telda katta rol 
o’ynaydi, sababi telda orqali omonimlarni farqlaymiz, como va como ning farqlari 
quyidagicha, agar teldasiz como kelsa uning tarjimasi qanday so’roq olmoshiga 
mansub bo’ladi, agar teldali comoga ta’rif beradigan bo’lsak, bu shunchalik, 
qanchalik deb tarjima qilinib, o’zbek tilida ko’makchili qurilmalar kabi tarjima 
qilinadi. Teldali como bog’lovchisi ham so’roq olmoshi tarkibigayam kiritiladi va 
qanday deb tarjima qilinadi.
Atoqli ispan tili adibi Migel de Servantes (1547-1616)ning qahramoni Don 
Kihot yozuvchining o’zidan ham mashhur ritarlik romanlariga parodiya va 
grammatik ma’lumotlarni qoldiradi.
31
Qanday qilib u so'roq yoki undov qiymatiga ega bo'lsa, urg'u belgisi bilan 
yoziladi, qolgan hollarda esa u yo'q kabi atamasi tildasiz, qo'shimcha bo'lishi 
mumkin, "Istaganingizcha qiling"; bog‘lovchi, “Alberto Pakodek kuchli”; va “U 
vositachi vazifasini bajargan” predlogiga misol bo'la oladi. 
Urg'u bilan yoziladi, qanday qilib, so'roq yoki undov bo'lganda: "Buni qanday 
qilding?" yoki «Pako tortillalarni qanday tayyorlaydi!» 
Bu so‘zning so‘roq yoki undov gapda kelishi uning undov yoki so‘roq 
ekanligini bildirmaydi; shuning uchun u urg'uga ega bo'lmasligi kerak: "Siz 
qilganingizdek, bu yaxshimi?". 
Diakritik tilda - bu bizga bir xil yozilgan, ammo ma'nosi va talaffuzi har xil 
bo'lgan so'zlarni farqlash imkonini beradi. 
Shu ma'noda, ispan tilining imlosi diakritik tilda "yozuvda bir xil shakldagi, 
ammo ma'nosi boshqacha bo'lgan, bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan, biri urg'u, 
ikkinchisi esa boshqa so'zlarni farqlash uchun ishlatiladi. urg'usiz. » va ular odatda 
turli grammatik toifalarga tegishli. 
Diakritik tilda bilan monosyllables ro'yxati quyidagicha: 
31
Alvar Ezquerra. «Función del diccionario en la enseñanza de la lengua», Revista de Bachillerato, N° 22, 1982. – 
P. 49-53.P 100-113 

---

39 
1. Siz (shaxs olmoshi), sizning (egalik olmoshi) qarshi: "Siz kelajagingizni qanday 
rejalashtirish haqida juda aniq bilasiz." 
2. U (shaxs olmoshi), unga qarshi (maqola): "U har doim eng qisqa yo'lni tanlaydi". 
3. Men (shaxs olmoshi), oldimda (egalik olmoshi): «Men uchun bu mening tug'ilgan 
kunim ekanligini yodda tutish muhim». 
4. Ha (shaxs olmoshi, tasdiq olmoshi yoki ot), qarama-qarshilik (bog‘lovchi yoki 
musiqiy nota): “Ha, o‘tgan kuni televizorni o‘chirib qo‘yganimni tekshirishni unutib 
qo‘ydim”.5. Choy ("infuzion" ism), versus te (olmosh yoki te harfi): "Men ko'rib 
turganimdek, qizil choy sizga eng yoqadigan narsadir." 
6. Give (verish fe'lining shakli), versus de (old yoki harf of): "O'g'lim menga Eskimo 
o'pishlarini berganida yaxshi ko'raman". 
7. Se (olmosh, shaxssizlik ko'rsatkichi yoki refleks belgisi) farqli ravishda Sé (to be 
yoki to know fe'lining shakli): «Men u birinchi imkoniyatda taslim bo'lmasligini 
juda yaxshi bilaman»
32
. 
Ko‘proq (qo‘shimcha, sifat, olmosh, qo‘shimcha qiymat yoki ot bilan 
bog‘lanish), ko‘proq (lekinga ekvivalent qo‘shma gap): “Bugun men ko‘proq soat 
ishladim, lekin o‘zimni quvvatli his qilaman”. Boshqa tomondan, bu diakritik tilda 
bir necha koʻp boʻgʻinli soʻzlarga ham qoʻllaniladi, masalan, soʻroq va undovlar 
qanday, qachon, qancha va (a) qayerda, nima, qaysi, qanday, soʻroq va undovlar 
qatorini tashkil qiladi.
Shuni ham eslatib o'tamizki, 2010 yilgi ispan tilining imlosi ko'rsatilgan va 
akademik lug'atning yigirma uchinchi nashriga kiritilgan umumiy qoidalarga ko'ra, 
na bu, na u va na ko'rsatuvchi olmosh vazifasini bajarmaydi yoki aniqlovchilar; na 
yolg‘iz so‘z, xoh u sifat yoki qo‘shimcha bo‘ladimi (ikkinchi holatda tilda 
qo‘llanilishi faqat noaniqlik xavfi mavjud bo‘lgandagina ruxsat etiladi, garchi 
zarurat bo‘lmasa ham).
Va nihoyat, Akademiya shuningdek, diakritik tilda "ispan tilida bir xil 
shakldagi va har doim urg'u beriladigan turli ma'noli so'zlarni, masalan, say fe'lidan 
32
Alvar Ezquerra. La forma de los diccionarios a la luz del signo lingüístico, en H. Hernández (ed.), Aspectos de 
lexicografía contemporánea, Barcelona, 1994. - P. 3-13. 

---

40 
di va berish fe'lidan di kabi juft so'zlarni ajratish uchun ishlatilmaydi", deb 
ta'kidlaydi.
Atoqli ispan adibi Migel de Servantes (1547–1616)ning qahramoni Don Kixot 
yozuvchining oʻzidan ham mashhur, desak mubolagʻa boʻlmaydi. Oʻz davrining 
mashhur ritsarlik romanlariga parodiya tarzida yozilgan “Don Kixotning 
sarguzashtlari” asarida reallik ulugʻlanadi. Bu boqiy kitob yaratilganidan soʻng 
ritsarlik romanlarining umri tugab, realistik nasrga keng yoʻl ochildi. “Donkixotlik” 
atamasi deyarli barcha tillarda “soddadillik”, “xayolparastlik”, “xomxayollik” 
soʻzlari bilan yonma-yon qoʻllanila boshladi.
Aslida, ispan tilida ham “Don Quijote” soʻzi “behuda orzularga beriluvchi, 
begʻubor idealist” maʼnosini anglatadiki, muallif asar qahramoni – Kexana ismli 
idalgo(zodagon)ga bu nomni tanlagani bejiz emas.Don Kixot sermubolagʻa ritsarlik 
romanlari mutolaasiga mukkasidan ketib, axiyri oʻzi ham sarguzashtlar ishtiyoqiga 
tushib qoladi. U dunyoni, oʻz davri va hayotini tubdan oʻzgartirishni istaydi. Bu 
yoʻldagi urinishlari esa chappasiga aylanib, kitobxonda beixtiyor kulgi uygʻotadi. 
“Savobli” saʼy-harakatlari oxir-oqibatda yomonlikka xizmat qiladi. Shu maʼnoda 
Don Kixot ezgulikning omadsiz kurashchisidir. 
Don Kixot va Sancho Panso komik juftligi oʻrtasidagi tafovut voqealar rivoji 
davomida yaqqol koʻrinadi. Olijanob xayolparast ritsar va sodda mugʻombir 
qurolbardori oʻzaro qarama-qarshi ikki dunyoqarashni ifodalaydi. Adabiyotshunos 
olim Uzoq Joʻraqulov bu haqda:”… insonning ideal dunyosi va real dunyo 
uchrashgan nuqtada fojia – Hazrati Inson fojiasi maydonga keladi”, deb yozadi. Shu 
jihatdan Don Kixot hayot va xayolning koʻrinmas chegaralarida adashgan inson 
qiyofasini namoyon qiladi.Har davrning oʻz donkixotlari bor
33
.
Bog'lovchilar ikki jumla o'rtasidagi munosabatni ko'rsatishga imkon 
beradigan so'zlar yoki iboralardir. Masalan: lekin, va, garchi, ham.Ulagichning 
turiga qarab, o'rnatilgan bog'lanishga boshqa ma'no beriladi. Har bir ulagichning 
vazifasini bilish, uni to'g'ri ishlatish va matnning turli g'oyalarini bog'lash 
33
Alvar Ezquerra. El futuro de los diccionarios del español, Actas del Congreso de la lengua española. Sevilla, 
Madrid,Instituto Cervantes, 1992.P45-49 

---

41 
muhimdir.Ulagichlardan foydalanish matnlarni o'qish va tushunishni qo'llab-
quvvatlab, yanada yumshoq yozish imkonini beradi.
To'g'ri, imlo va grammatikadan tashqari, u matnga sifat beradigan 
elementlardan biridir.Bog‘lovchilar oddiy (agar ular bir so‘zdan tuzilgan bo‘lsa) 
yoki qo‘shma (ikki yoki undan ortiq so‘zdan tuzilgan bo‘lsa) bo‘lishi mumkin. 
Gap bo’laklarini yoki qo’shma gapning qismlarini bog’laydigan yordamchi 
so’zlar bog’lovchi deyiladi. Bog’lovchilar gap bo’laklari va ayrim sodda gaplarni 
o’zaro qanday munosabatda ekanliklarini ko’rsatadi. Farzand olgan tarbiyasiga 
qarab ota-onasiga rohat yoki jazo keltiradi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur») Kumush 
ichkariga kirib ko’zdan g’ oyib bo’ldi, lekin Otabek yana bir necha daqiqa erga 
mixlangandek qotib turdi
34
. (A.Qod.) 
Bog’lovchilar qo’llanishiga ko’ra ikki turli bo’ladi: 1. Yakka bog’lovchilar. 2. 
Takroriy bog’lovchilar.Yakka bog’lovchilar uyushgan bo’laklar va ayrim gaplar 
orasida yakka holda qo’llanadi. Bular va, hamda, lekin, biroq, -ki (-kim), chunki, 
agar, gar, balki, go’yo, basharti, garchi, go’yoki, holbuki, vaholanki. Xazon qilmas 
Zaynabni zamon Va otashda o’rtanmas Omon (H.O.) Bu gullarni Azizxon, go’yo 
ona o’z farzandini ardoqlagan kabi ardoqlardi. (S. Jamol). Ahli majlis Otabekni 
ko’klarga ko’tarib maqtar edi, lekin Homid bu maqtashlarga ishtirok etmas va 
nimadandir g’ijingandek ko’rinar edi. (A.Qod.)
Takroriy bog’lovchilar bir gapda ikki yoki undan ortiq o’rinda gap bo’laklari, 
shuningdek qo’shma gaplarda ayrim sodda gaplar bilan birga aynan takrorlanadi. 
Bular dam…, dam, goh…, goh, xoh…, xoh, yo…, yo, yoki…, yoki, ham…, ham, 
ba’zan…, ba’zan, bir…,bir. Masalan, U goh dashtdagi otlarning kishnashiga, goh 
yaqin chodirdagi go’zal kanilarning mayin kulgulariga quloq solib yotarkan, olam 
beg’ubor bo’lib tuyular edi. (O.Y.) Yo bir maslahatni aytib bo’ladi, yo ro’zg’ or 
ishni. (Cho’lpon).
Dam bobomga, dam uning o’rtog’iga tikilaman. (O.Y.) Dadasi… erkatoy 
o’g’lining bu arzini eshitib, bir hayratga tushdi, bir quvondi. (O.Y.) Takroriy 
bog’lovchilardan yo,yoki yakka holda ham qo’llanishi mumkin, ham, ba’zan, bir 
34
(A.QodIriy.) 

---

42 
so’zlari esa yakka holda qo’llansa bog’lovchi bo’la olmaydi. Navoiy Xuroson va 
Movarounnahrda yashamoqda bo’lgan yoki dunyodan ko’z yumgan yuzlarga 
shoirlarni xotirga oldi. (O.Y.) Bu yerda qovun tekin. Uzib beraymi yo o’zingiz 
uzasizmi? (S.Ahmad). Bog’lovchilar gapdagi vazifasiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 
Qoʻshma gap — tuzilishiga koʻra sodda gapga oʻxshash ikki va undan ortiq 
predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi bilan 
yuzaga keluvchi gap; gapning struktural jihatdan alohida bir turi. Qo’shma gap 
tuzilishi va qurilish materialiga koʻra sodda galdan farq qiladi. Sodda gapning 
qurilish materiali soʻz yoki soʻz birikmalari boʻlsa. qo’shma gapning qurilish 
materiali sodda gaplardir. Sodda gap bitta predikativ asosdan, qo’shma gap esa ikki 
va undan ortiq predika-tiv asosdan tashkil topadi.
Bir qancha turkiy tillarda, jumladan. oʻzbek tilida, qo’shma gaplar qanday 
mazmun 
munosabatlarini 
ifodalashi, 
grammatik 
belgilari, 
tuzilishi 
va 
intonatsiyasiga koʻra 3 asosiy turga boʻlinadi: bogʻlovchisiz qo‘shma gap; 
bogʻlangan qo’shma gap; ergashgan qo’shma gap
35
. 
Tarkibidagi predikativ birliklar oʻzaro bogʻlovchi yoki bogʻlovchi 
vazifasidagi soʻz yordamida emas, balki boshqa vositalar yordamida birikkan 
qo‘shma gap bogʻlovchisiz qo‘shma gap hisoblanib, bunday qo‘shma gaplarda 
ohang muhim rol oʻynaydi. Bogʻlovchisiz qo‘shma gaplar aksar hollarda bogʻlangan 
va ergashgan qo‘shma gaplar bilan oʻxshash, munosabatdoshday koʻrin-sada, ular 
ana shu turdagi gaplarning bogʻlovchisiz varianti emas, balki qo‘shma gaplarning 
alohida turi hisoblanadi: "Saodatxon eshikni ochib yubordi, uyga muzday kuz havosi 
kirdi" (S.Zunnunova). "Sultonmurod oʻzini chetga olishga tirishdi, xalq toʻlqini uni 
surib ketdi" (Oybek). 
Tarkibidagi predikativ birliklar oʻzaro teng bogʻlov-chilar yordamida birikkan 
(teng aloqali), qo‘shma gaplar bogʻlangan qo‘shma gap deyilib, uning tarkibiy 
qismlari shaklan mustaqil koʻrinsa-da, maz-munan va tuzilish jihatdan bir butunlikni 
tashkil etadi.
35
Álvarez de Miranda, Pedro. Los diccionarios del español moderno. Somonte Cenero, Gijón, Asturias: Trea, D.L. 
2011 P56-60 

---

43 
Masalan: "Bahor keldi va gullar ochildi". "Dil-afroʻz chindan ham oʻzgargan. 
Ammo oʻktam kulgusi, quralai koʻzlarining kibrona boqishi oʻsha-oʻsha edi" 
(Oʻ.Hoshimov). Tarkibidagi predikativ birliklar (sodda gaplar) bosh va ergash 
holatida boʻlib, yaʼni bosh va ergash gaplardan tuzilib, ergashtiruvchi bogʻlovchilar, 
bir qancha feʼl shakllari, yuklama va koʻmakchilar, nisbiy soʻzlar va tobelanish 
ohangi yordamida birikib, biri ikkinchisini aniqlash, toʻldirish kabi vazifalarni 
bajaradigan qo‘shma gap turi ergashgan qo‘shma gap yoki ergash gapli qo‘shma gap 
deyiladi.