Samarqand davlat arxitektura

Geodeziyaning rivojlanish tarixi. Geodeziya qadimiy fanlardan birdir. U kishilik jamiyating hayotiy talablari asosida vujudga kelgan va ishlab chiqarish kuchlarini taraqqiy etishi bilan rivojlana borgan. Geodeziya fani Arabiston, Xitoy, Hindiston, O’rta Osiyoda taraqqiy etgan. Masalan IX asrning boshlarida arab xalifasi Mamun topshirig’i bilan Mesopotomiya tekisligida yer sharining kattaligini aniqlash maqsadida gradus o’lchash ishlari olib borilgan. Olimlar yer shari meridianini 1° yoy uzunligini 111,8 km ekanligini aniqlaganlar.
1680 yilda I. Nyuton o’zini dunyo tortilish qonuniga asoslanib, yer - ellipsoid shaklida degan fikrni olg’a surdi.
XIX asr boshlarida turli mamlakatlarda astronomiya, geodeziya sohasida olib borilgan ishlar yerni shakli ellipsoiddan bir oz farq qilishini ko’rsatdi. Masalan ulug’ olim Laplas Fransiya va boshqa davlatlarda olib borilgan gradus o’lchashlar natijasini tahlil qilib, meridian 1° sining uzunligi ekvatordan qutblarga tomon bir xilda kamaymasligini aniqladi. Shunga asoslanib, yer o’ziga xos noaniq shaklga ega ekan, degan xulosaga kelindi. 1873 yilda nemis fizigi I. V. Listing yerning bunday shaklini geoid deb atalishini taklif etdi.
Yerning kattaligini aniqlashda Rossiyada bajarilgan gradus o’lchashning ahamiyati juda katta.
Masalan, 1816 yildan boshlab geodezist K.I.Tenner rahbarligida Rossiyaning harbiy chegarasidagi guberniyalarda, astronom V.Ya.Struve rahbarligida Boltiq bo’yi guberniyalarida gradus o’lchash ishlari olib borildi.
Bu ishlar 1850 yilgacha davom etgan va Dunay daryosining quyilish joyidan to Skandinaviya yarim orolining shimoliy qirg’og’igacha bo’lgan 25°20ў meridian yoyining uzunligi hisoblab chiqarilgan.
Geodeziya fanini nazariy jihatdan rivojlantirishda rus olimlari P.L.Chebыshev, A.P.Bolotov, N.Ya.Singer, A.A.Tillo va boshqalar salmog’li hissa qo’shdilar.
1928 yilda mashhur geodezist F.N.Krasovskiy davlat territoriyasida geodezik tayanch shaxobchalarini barpo etish va topografik reja olish ishlarining dasturini tuzib chiqdi.
1933 yilda davlat territoriyasini gravimetrik rejaini olish ishlari olib borildi. 1945 yilda MDX territoriyasini 1:1000000 masshtabli kartalari tuzildi. Aerofototopografik reja olish ishlariga Drobishev, Konshin, Lobanov va boshqa olimlar turli injenerlik inshootlarni barpo etishda geodezik ishlarini bajarish uslublarini yaratishga olimlar N.G.Viduyev, G.F.Glotov, N.N.Lebedev va boshqalar katta hissa qo’shdilar.
Kartografiya sohasida ham katta yutuqlarga erishildi va yirik kartografik asarlar yaratildi.
Geodeziya fani xalq manfaatini ko’zlab, xalq xo’jaligini rivojlantirish va mamlakatimiz mudofaa qobiliyatini oshirish uchun xizmat qilmoqda.
Geodeziyani sanoat va grajdan qurilishidagi ahamiyati, Geodezik ishlar sanoat va grajdan qurilishida ham katta ahamiyatga ega. Har qanday bino, uy va yo’l qurilishining samaradorligi, qurilish narxi, ulardan foydalanish iqtisodiy ko’rsatkichlariga asosan geodezik ishlarning qanchalik aniq bajarilganligiga va geodezik ma’lumotlardan qanchalik to’g’ri foydalanilganligiga bog’liq.
Yangi shahar va qishloqlarni barpo etish, aholi yashaydigan punktlarni rejalashtirish, ularni obodonlashtirish va qayta qurish loyixalarini tuzish kabi muhim masalalarni geodezik ishlarsiz amalga oshirib bo’lmasligi turgan gap.
Yerning o’lchamlari va shakli haqida tushuncha, Yerning shakli juda murakkab va o’ziga xos xususiyatga ega. Yerning tabiiy yuzasi balandlik va chuqurlik, tog’lik va tekislik, tizma tog’ va vodiylardan iborat. Yerning tabiiy shaklini aniqlash juda qiyin. Yerning shakli deganda, uning tabiiy shakli e’tiborga olinmaydi, faqat uni matematik shakli tushuniladi. Ana shu matematik shakllardan yerning tabiiy shakliga eng yaqini geoiddir. Geoid - okean suvi tinch turgan paytda sathi bo’yicha okeanni quruq ostidan sathiy yuza o’tkazilganda hosil bo’ladigan yumaloq shakldir. Yer yuzasidagi har bir nuqtadan sathiy yuza o’tkazish mumkin. Sathiy yuza o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, uning barcha nuqtalarida shovun chizig’i perpendikulyar yo’nalgan bo’ladi. Bu shakl yer shakli deb qabul qilingan. Yerning shakli deyilganda quruqlikdagi past-balandliklar e’tiborga olinmaydi. Chunki yer yuzining ko’p qismi 71% okean va dengiz, oz qismi 29% quruqlik tashkil etadi. Yerni geoid shakli tortish kuchi ta’siriga, tortish kuchi esa yer bag’ridagi jinslarni joylanishi va zichligiga bog’liq. Yerning ichki tuzilishi bir xil bo’lsa, yer yuzasi silliq bo’lardi. Yerning ichki qismi har xil jinslardan tashkil topganligi uchun geoid yuzasi to’lqinsimon bo’ladi.
Hozirgacha geoid shakli matematik formula bilan ifodalangan emas. Lekin olib borilgan geodezik ishlar geoidni aylanma ellipsoidga yaqinligini ko’rsatdi. Geoid bilan ellipsoidni bir-biridan farqi (yer yuzining ba’zi nuqtalarida) 150 m dan oshmaydi. Bu farq yerning umumiy kattaligiga nisbatan juda kichikdir. Shuning uchun geodeziyada yer shakli aylanma ellipsoid shaklida deb qabul qilingan. Yer ellipsoidini o’lchamlari 1-jadvalda keltirilgan
1-jadval