Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Шартли рефлексларнинг биологик аҳамияти.
Бола туғилгандаёқ унда 
маълум шартсиз рефлекслар вужудга келган бўлади. Масалан, сўриш, ютиш, 
сўлак ажралиши, ҳимоя рефлекслари (иссиқ нарсадан қўлни тортиб олиш, 
юталиш, акса уриш ва ҳоказо), жинсий рефлекслар, мавжуд бўлади. 
Шартли рефлекслар организмни ташқи муҳит шароитига анча мураккаб 
мослаштиради. Одам овқатни ҳидидан топади, вақтни чамалайди ва ҳоказо. 
Овқатнинг ҳидига сўлак, меъда шираси ажрала бошлайди. Шартли таъсирлов-
чилар сигналларни бош мия катта яримшарлари пўстлоғида анализ ва синтез 
қилиб, таъсиротга жавоб беришга тайёргарлик кўради. 
Шартли рефлекс ҳосил бўлишидаги шарт-шароит.
Шартли рефлекслар 
ҳосил бўлиши учун қуйидагилар зарур: 
1) бефарқ (индиффеоэнт) таъсир, бу таъсир шартли таъсир деб 
юритилади; 
2) шартли таъсир шартсиз таъсирдан олдин келиши ва шартсиз таъсир 
қила бошлагандан кейин ҳам бирмунча вақт таъсир кўрсатиб туриши керак; 
3) шартли ва шартсиз таъсирлар шу тариқа бирга қўлланилиши керак. 
Шартли таъсир шартсиз таъсир билан қувватлаб турилмаса, шартли 
рефлекс ҳосил бўлмаслиги мумкин. 
Ҳаёт мобайнида баъзи шартли рефлекслар сўниб, янгилари пайдо бўлиб 
туради. Масалан, бола туғилгандан кейин маълум вақтларда онасини 7-8 марта 
эмса, 1,5-2 яшар бўлганда бир суткада 5-6 марта эмади, катта бўлганида эса 3-4 
маҳал овқатланади. Шартли рефлекснинг ҳосил бўлиш тезлиги одамнинг ҳаёт 
тарзига, ёшига, нерв системасининг функционал ҳолатига, таъсирловчиларнинг 
табиатига боғлиқ бўлади. Болаларда турли ранг, шакл ва ўйинчоқларга сўлак 
ажратиш ёки ҳимоя ва бошқа шартли рефлекслар ҳосил бўлиши мумкин. 
Шартли рефлекслар ҳосил бўлиши.
Шартли рефлекс бош мия катта 
яримшарлари пўстлоғининг бэфарқ (индифферент) таъсирни қабул қилувчи 
муайян соҳасида кучсиз қўзғалиш вужудга келиши натижасида ҳосил бўлади. 
Шартли таъсирловчининг бир неча марта такрорланиши натижасида мия 
пўстлоғида кучли қўзғалиш ўчоғи вужудга келади. Шартли ва шартсиз таъсир 
бир неча марта такрорланганда иккита қўзғалиш ўчоғи ўртасида муваққат нерв 
боғланиши пайдо бўлади. Бу иккала соҳага таъсирни бир неча марта такрорлаш 
билан шартли рефлекс жуда тез намоён бўлади. Шартли рефлекслар мия 
пўстлоғи иштирокида ҳосил бўлиши билан шартсиз рефлекслардан фарқ 
қилади. Шартли рефлекс ҳосил бўлишида мия пўстлоғида иккита нерв мар-
казида қўзғалиш вужудга келиши билан бирга бош миянинг кўп бошқа 
фаолиятини ҳам ўзида мужассамлаштиради. 
Шартли рефлекс ҳосил қилиши учун секретор, кўзни юмиш ёки нутқ 
билан мустаҳкамланадиган ҳаракат усулидан фойдаланилади. Масалан, болага 
овқат берилганда, оғиз бўшлиғидаги рецепторлар қўзғалиб, импульс узунчоқ 
мияга етиб борадида, сўлак ажратиш марказини қўзғатади. Айни вақтда қўз-
ғалиш бош мия сопининг ўтказувчи йўллари бўйлаб мия пўстлоғининг 
овқатланиш марказига етиб боради. Шартсиз рефлекс йўли билан сўлак ажра-
лишида узунчоқ миядаги нерв марказлари ҳамда катта яримшарлар пўстло-
ғининг овқатланиш маркази қўзғалади. Элэктор лампочкасининг ёниши кўз-

---

90 
нинг тўр қаватидаги рецепторларни қўзғатади. Ёруғлик билан таъсир этиш 
овқатланиш билан бир вақтга тўғри келганда мия пўстлоғида ҳам овқатланиш 
маркази, ҳам кўриш зонасининг маълум қисми бир вақтда қўзғалади. 
Шартли рефлекс ҳосил бўлишида нерв системасининг кўп тузилмалари 
иштирок этади. Шунинг учун ҳар бир шартли рефлекс мия пўстлоғидаги ва бош 
миянинг пўстлоқ ости қисмларидаги мураккаб комплекс реакция ҳисобланади.