Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Рефлекс - нерв фаолиятининг асосий шакли 
 
Нерв системасининг фаолияти рефлектор тарзида амалга ошади. Ички ва 
ташқи муҳит таъсирларига марказий нерв системаси орқали қайтариладиган 
жавоб реакцияси рефлекс деб аталади. Ташқи таъсирлар энг аввало ўта сезгир 
периферик нерв учлари - рецепторлар орқали қабул қилинади. Нерв системаси 
ташқи таъсир натижасида фаол ҳолатга келиб, қўзғалишни жавоб қайтарувчи 
органга ўтказади. Рефлекснинг юзага чиқишида қўзғалиш ўтадиган йўл рефлекс 
ёйи дейилади. Қўзғалишнинг ўтиши ва рефлекс ҳосил бўлиши учун рефлектор 
ёй бутун бўлиши керак. Рефлекс ёй рецептор, марказга интилувчи нерв, яъни 
афферент нерв, нерв маркази (орқа ва бош мия), марказдан қочувчи нерв, яъни 
эфферент нерв ва иш бажарувчи орган ёки эффектор органдан ташкил топган. 
Рецепторлар жойлашишига қараб ташқи - экстрорецепторлар ва ички 
интеррецепторларга бўлинади. 
Экстрорецепторларга тери, кўз, қулоқ, ҳид билиш, таъм билиш орган-
ларида жойлашган рецепторлар киради, улар турли хилдаги ташқи таъсирни 
қабул қилади. 
Интеррецепторлар эса ички органларда жойлашган, улар организмнинг 
ўзида ҳосил бўладиган таъсирни қабул қилади. Приоприорецепторлар мускул-
лар, пайлар ва бўғимларда жойлашган рецепторлардир. 
Рефлекснинг турлари.
Турли таъсирларга жавобан организм томонидан 
кўрсатиладиган хилма-хил рефлектор реакциялар шартсиз ва шартли рефлекс-
лар деб, иккита асосий гуруҳга бўлинади. 
Шартсиз рефлекслар туғма бўлиб, эволюция жараёнида шаклланган ва 
наслдан-наслга ўтади. Бу рефлекслар бола ҳаётида муҳим биологик аҳамиятга 
эга. Шартли рефлекслар эса ҳар бир индивидга хос бўлиб, ҳаёт давомида ҳам 
орттирилади ва ҳаётий муҳим ҳисобланади. 
Шартли рефлекслар ҳосил бўлиши учун маълум шароит бўлиши шарт. 
Шартсиз рефлекслар бош мия катта ярим шарлари иштирокисиз ҳам ҳосил 
бўлиши мумкин, лекин шартли рефлексларнинг ҳосил бўлиши учун орқа мия ва 
бош миянинг соп қисми билан бирга кўпроқ бош мия катта ярим шарлари 
иштирок этади. Шартли рефлекслар организмнинг ташқи муҳитга мослашиши-
да муҳим аҳамиятга эга, улар ҳаёт мобайнида тормозланиб, янгилари ҳосил 

---

89 
бўлиб туради.