Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

Нафас олмай яшайдиган организмлар борми? 
 
Нафас олмай яшайдиган тубан организмлар бор, уларга вируслар, 
анаэроб шароитда яшайдиган микроорганизмлар киради. Бошқа барча 
ҳайвонлар организми учун нафас зарурий жараѐндир. Демак, нафас барча 
тирик организмлар учун хос бўлган мураккаб физиологик жараѐндир. Турли 
ҳайвонларнинг кислородга бўлган эҳтиѐжи турличадир. Масалан: нафас 
жараѐни бир қатор мураккаб жараѐнлардан иборат бўлиб, натижада 
организмни кислород
билан таъминланиши, карбанат ангидрид газининг 
ажралиб чиқиши асосида бошқа моддалар ҳосил бўлиб, бу жараѐн кислород 
иштирокида рўѐбга чиқади. Нафас ҳар хил организмларда турли йўл билан 

---

65 
таъминланиб, организмларнинг эволюцион тараққиѐти даврида нафас олиш 
органлари мураккаблашиб тараққий этиб келган. 
1.Энг биринчи ҳайвонот дунѐси сувда бир ҳужайрали организмларни 
пайдо бўлиши натижасида улар сувда эриган кислородни осмос диффузия 
йўли билан ҳужайра пўсти орқали қабул қилиб, карбанат ангидридни шу йўл 
орқали ташқарига чиқаради яъни диффузион нафас олиш тури бир 
ҳужайрали организмларда юзага келган. Сувда карбанат ангидриднинг 
парциал босими кам бўлгани учун карбанат ангидрид ҳужайрадан ташқарига 
ва ҳужайраларда кислороднинг парциал босими кам бўлгани учун сувдан 
кислород
ҳужайраларга
киради. 
2.Кўп ҳужайрали организмлар пайдо бўлиши билан, бу 
ҳужайраларнинг ҳаммаси ташқи муҳит билан алоқа қилаолмаганлиги 
туфайли энг четдаги ҳужайралар барча ҳужайралар учун нафас олиб тери 
орқали нафас олиш юзага келади. Шундай қилиб, кўп ҳужайрали 
ҳайвонларда тери орқали нафас олиш пайдо бўлган. 
3.Ҳашаротларнинг териси хитин модда билан қоплангани учун 
улар тери орқали нафас олаолмай, трахея билан нафас олади, натижада 
трахея нафас олиш тури пайдо бўлган. Бу нафас олиш тури қуруқликда 
яшовчи ҳайвонларга хосдир. 
4.Фақатгина сувда яшашга мўлжалланган организмларда 
балиқларда, бўғим оѐқлиларда нафас вазифасини жабралар (ойқулоқлар) 
воситасида таъминланади ва уларда жабраларни мураккаб тузилиши ҳамда 
уларда бир қанча қаватли пардаларни мавжудлиги капиллярларни 
ривожланганлиги жабралар орасидан ҳавони диффузия йўли билан қон 
системасига ўтказилишини таъминлайди. Баъзи бир хил балиқларда ҳаво 
пуфаклари мавжуд (щука), уларда ҳаво пуфаклари сузишга мўлжалланган. 
Шу пуфаклар орқали кислород диффузияланади ва асосий кислород
алмашинишини жабралар орқали амалга оширади. 
Организмлар сувдан қуруқликга яшашга мослашиши билан 
махсус ҳаво ҳалталари бақаларда ҳосил бўлиб, майда алвеолаларга ўхшаш 
уячалари бўлиб, уларга қон келади. Кислород қонга ўтиб карбанат ангидрид 
ҳаво пуфаклари-ўпка орқали ташқарига чиқарилади. Бақа ва балиқлар паст 
тарақий этган ҳайвонлар ҳисобланиб, уларда ташқи муҳит билан қон 
ўртасидаги газ алмашинувини 2/3 қисми тери орқали амалга ошади. 
5.Организмларнинг ривожланиши натижасида паррандаларда бир 
қатор мураккаб нафас органлари ривожланиб ўпка асосий нафас органи 
бўлса, қўшимча ҳаво халталари, найчалари бўлади. Уларнинг нафас 
системаси жуда мураккаб бўлиб, найсимон суякларга туташган, бу суяклар 
паррандаларни енгиллаштириб учишга қулайлик туғдириб, уларни 
мувозанатини сақлайди. Паррандаларда қўшимча ҳаво халталари кўкрак 
қафасида икки жуфт ва олдинги қисмида битта ва қорин бўшлиғида икки 
жуфт бўлиб, бу ҳаводан жуда юқорида учганда ва атмосфера ҳавоси 
таркибида кислороднинг парциал босими пасайганда файдаланиб ички ҳаво 
алмашиниши содир бўлади. 

---

66 
Энг юқори ривожланган ҳайвонларда ўпка орқали нафас олиш тури 
мавжуд, аммо уларда тери орқали нафас олиш ҳам сақланган. Масалан; 
ҳаммомга кирганга қадар ва ундан чиққандан кейин нафас олиш фарқ 
қилади. Ҳаммомдан чиққанда тери орқали нафас олиш яхшиланади яъни 
одамларда ҳам 1% тери орқали нафас олиш сақланган, от ишлаганида энг кўп 
тери орқали нафас олади яъни 8% гача. Шунинг учун ота-боболаримиз отни 
тозалаб турган. 
6.Сут эмизувчи ҳайвонларда энг олий нафас олиш системаси мавжуд 
бўлиб ташқи муҳит билан қон ўртасидаги газ алмашинишига жуда яхши 
мослашган. Уларда асосий нафас олиш органи ўпка ҳисобланиб, ўз навбатида 
нафас олиш системаси органларига оғиз бўшлиғи, бурун, ҳиқилдоқ, 
кекирдак, бронхлар, алвеолалар, кўкрак қафаси ва диафрагма киради. Иккита 
холта ривожланган ўпкани ҳосил қилади. Ўпка атрофи берк бўлган кўкрак 
қафасида жойлашган бўлиб, олди елка суяги, ѐн томонида қобирға ва орқа 
қисми диафрагма билан ўралган, ўртада юрак ва ѐн томонида ковак вена ва 
аорта, кичик қон айланиш доираси ўтади. Шунинг учун кўкрак қафасининг 
ҳаракати воситали йўл билан юрак ишига, томирларни кенгайиб торайишига, 
ковак веналарга қоннинг тортилишида катта аҳамиятга эгадир. 
Ўпкада мускул толалари бўлмаганлиги учун у ўзича қисқариб 
кенгаймайди ва шунинг учун ўз вазифасини «пассив» бажарадиган органдир 
(тўлиқча пассив бўлмайди, тўлиқча пассив бўлганида газ алмашиниш ва 
бошқа жараѐнлар бошқача бўлар эди). Кўкрак қафасининг ҳаракатига 
қобирғалараро ташқи ва ички тишсимон мускул, диафрагма мускуллари 
(теварак ўртаси пай), қорин деворининг мускуллари (қорин атрофини ўраб 
олган мускуллар), ошқозон ичак системасини ҳаракати таъсир қилади. Яъни 
қобирғалараро ташқи тишсимон мускуллар нафас олувчи мускуллар – 
инсператор ва бошқа мускуллар эса нафас чиқарувчи –эксператор мускуллар 
дейилади. 
Нафас олиш жараѐни бир неча этаплардан иборат бўлади. 
1.Ташқи нафас: а). Ташқи муҳит билан ўпка алвеолалари ўртасида ҳаво 
алмашинуви; б). Алвеола ҳавоси билан қон ўртасида газ алмашинуви. 
2. Газларнинг қон билан ташилиши кислородни ўпкадан тўқималарга ва 
карбанат ангидридни тўқималардан ўпкага қон билан ташилиши. 
3.Ички нафас а). Қон билан тўқималар ўртасида газларнинг 
алмашиниши, б) ҳужайраларни кислородни истеъмол қилиб, карбанат 
ангидридни ажратиб чиқариши (ҳужайраларнинг нафаси).
Нафас жараѐнида ўпканинг инсперация ва эксперация механизми 
натижасида ҳаво олиб ҳаво чиқарилиши таъминланади. 
1.Инсперация бўлиш учун қобирғалараро ташқи тишсимон мускуллар 
қисқариб кўкрак қафаси энига кенгаяди, диафрагма тортилиб таранглашади 
кўкрак қафаси узунасига кенгаяди, тўш суягини пастга тушиши уни 
баландлигига кенгайтиради ва плевралараро ҳаво босимининг кескин 
пасайиши вакум кучини оширади натижада ўпка деворлари тортилиб 
кенгаяди. Ўпка ичида вакуум ҳосил бўлиб, атмосфера ҳавосидан ҳаво 

---

67 
сўрилиб, ўпкани тўлдиради. Демак, ўпка икки томонга ва пастга 
тортилишидан ўпка ичини кенгайтириб алвеолаларда вакум ҳосил бўлиб, 
бурундан нафас олинади. Ўпка девори икки қават плеврадан иборат бўлиб, 
бир қавати ўпкани, иккинчиси қобирғалар устида жойлашиб, улар орасида 
плевралараро суюқлиги бўлади ва шу плевралараро бўшлиқда манфий 
даражадаги босим бўлиб 5-16 мм симоб устунига тенг. Плевралараро манфий 
босимни аниқлаш учун бу бўшлиқга игна санчиб манометр асбоби ѐрдамида 
бу босимни ўзгаришини аниқлаш мумкин. Бу ҳаво бўшлиғининг пайдо 
бўлиши биринчи нафас олиш билан боғлиқ. Эмбрион она қорнида ҳавони 
фақат она қони орқали олиб ўпка ишламай ўпка кўкрак қафаси билан ѐпишиб 
бўшлиқ бўлмайди ва ѐш организм туғилиши билан дарров нафас олиб кўкрак 
қафаси кенгайиб қобирға бошчалари ўз чуқурчасига тушади ва қайтиб 
чиқмайди. Натижада ўпка ҳажми билан кўкрак қафасининг ҳажми ўртасида 
тафавут пайдо бўлиб, кўкрак қафасининг ички ҳажми ўпканинг ташқи 
ҳажмидан катта бўлади. Бу кўкрак бўшлиғидаги плевра ораларидаги босимни 
алвеолалардаги атмосфера босимидан кам бўлишига сабаб бўлади. шунинг 
учун ҳам энди ўпка кўкрак қафасини ҳаракатига эргашиб пассив ҳаракат 
қилади. Ўпканинг ички ва сиртқи босимини тафавути чиқишида ўпканинг 
эластиклиги ва кўкрак қафасини кенгая олиши катта аҳамиятга эга. Ўпка 
паренхимаси ораларида эластик мускул толалари бўлиб, ўпкани маълум 
даражада торайишига шароит яратади. Шу эластик мускул толалари ҳосил 
қилган кучга ўпканинг эластиклик кучи дейилади. Ўпкани кенгайиши учун 
алвеолалар ичкидаги босим ўпканинг эластиклигини енгаоладиган бўлиши 
керак яъни нафасга олаѐтган ҳаво ўпка алвеолаларини ичидан тошқарига 
маълум босим билан босади. Кўкрак қафаси девори кенгайганида плевра 
паретал варағини висерал варағидан узоқлаштиришга ҳаракат қилади лекин 
узоқлаштираолмайди. Аммо бу куч ўпка сиртидаги босимни бир мунча 
пасайишига сабаб бўлиб, шу сабаблар ўпкани кўкрак қафасига эргашиб 
кенгайиб торайишига шароит яратади. Экспирация ўлиш қобирғалараро ички 
тишсимон мускулларни қисқариши натижасида кўкрак қафасини энига 
торайиши диафрагмани аввалги гумбаз шаклига келиши натижасида кўкрак 
қафасини узунасига торайиши ва ўпка деворини ҳар томонлама қисилиши 
ўпка ичидаги ҳавони қисиб чиқаришни таъминлайди. 
2.Қишлоқ хўжалик ҳайвонларида нафас олиш уч типга бўлинади: 
1.Кўкрак-қобирға билан нафас олиш. 
2.Қорин-диафрагма билан нафас олиш. 
3.Аралаш нафас олиш. 
Агар нафас олишни кўкрак қафасининг ҳаракати туфайли рўѐбга 
чиқарса,