Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

ўпканинг вентилясия 
коеффициенти 
дейилади. М: Отлар ҳар сафар 5000 мл нафасга ҳаво олса шу 
ҳавони 30% ѐки 1500 мл юқори нафас йўлларида ушланиб 3500 мл ўпка 
алвеолаларига етиб боради. Агар отларда алвеола ҳавосини миқдори 22 л деб 
фараз қилсак, унда ўпкага нафас олганда алвеола ҳавоси 1/6 қисми нафасга 
олинадиган ҳаво билан алмашинади. Ўпкага бир дақиқада қабул қилинган 
ҳаво миқдорига 
ўпканинг дақиқалик вентиляция ҳажми 
дейилади. 
Ўпканинг дақиқалик вентиляция ҳажмига 
ҳайвонларни озиқаланиш 
характери, сутканинг вақти, йил фасли, организмнинг физиологик ҳолати 
(бўғозлик ва бошқалар) таъсир кўрсатади. От йўрғалаб юрганида 5 марта, 
охиста юрганида ўпка вентилясияси 8 мартаба, ошади ва 
ўпканинг 
дақиқалик вентиляция ҳажмини тўлиғича ифодалаб бермайди.
Бу 
ҳолатни қуйидаги тажрибаларда ўрганса бўлади. От 
ўпканинг вентиляция 
ҳажми 
икки хил ҳолатда 50 литрга тенг бўлиб, биринчи ҳолатда от 
дақиқасига 10 марта нафас олиб, нафас ҳавосининг ҳажми 5 литр, иккинчи 
ҳолатда 20 марта нафас олиб нафас ҳавосининг ҳажми 2,5 литр. Ўртача 
зарарли бўшлиқ ҳавоси 350 мл бўлса нафас чуқурлиги 2,5 литр бўлганида ҳар 
марта ўпка алвеолаларига 2150 мл ҳаво етиб борган, нафас олиш чуқурлиги 5 
литр бўлганида 4650 мл ѐки олган ҳавони 9/10 қисм етиб борган. Демак 
ўпканинг нафас олиш юзасидан тўғри фойдаланиш учун чуқур ва сийрак 
нафас олишлар самарали ҳисобланади, чунки газлар алмашинувини 
тезлаштиради. Нафас олишнинг юзаки тезлашиши организм учун фойдали 
ҳисобланмайди. 
Сутдор сигирларда нафас олиш тезлиги сут бермайдиганлардан 2 марта 
кўп. Нафас олиш тезлиги жисмоний иш даврида 2-3 баровар тезлашади. Ёш 
ҳайвонларда нафас олиш тез бўлади. 
3.Ўпка алвеолаларида алвеола ҳавоси билан алвеола деворларидаги қон 
томири ўртасида узлуксиз равишда газ алмашинуви бўлиб газлар диффузия 
ҳодисасига биноан парциал босим кўп жойдан парциал босим паст жойга 
қараб ҳаракат қилади. Демак газлар алвеола ҳавосидан қонга ва қондан 
алвеола ҳавосига қараб ўтади. 
Газнинг парциал босими деб нимага айтилади? 

---

70 
Газларнинг парциал босими деб, газлар аралашмаси умумий 
босимининг аралашмадаги маълум газ улушига тўғри келадиган қисмига 
айтилади. Масалан: барометрик босим 760 мм симоб устунига тенг бўлган 
атмосфера ҳавосининг таркибида О
2
21% бўлса, парциал босими 159,03 мм 
симоб устунини ташкил етади. СО
2 
0,03%-0,30 мм, Н 79,04%-596-600,7 мм, 
симоб устунига тенг. Алвеола ҳавоси, қондаги газларнинг миқдори ва 
парциал босими О
2
ни алвеола ҳавосидан қонга, СО
2
қондан алвеолага 
ўтишини таъминлайди, чунки алвеола ҳавосида О
2
ни парсиал босими 101,2 
мм, вена қонида О
2
парсиал босими 20-40 мм симоб устунига тенг, СО
2
эса 
алвеола ҳавосида 38-45 вена қонида 40-60,0 мм симоб устунини ташкил 
қилади яъни кам фарқ қилади. Бу фарқ алвеола ҳавосидан қонга О
2
ни СО
2 
эса алвеолаларга ўтишини таъминлайди. 
Газларнинг бундай алмашинувига алвеола ва капиллярларнинг юза 
кенглиги, деворларнинг газларни ўтказиш хусусиятлари ва капиллярлардаги 
қон босими таъсир кўрсатади. Алвеолаларда касаликлар даврида суюқликлар 
тўпланиши, капиллярлардаги босимининг ошиши ва бошқа сабаблар газлар 
алмашинувига бирмунча қаршилик қилади. 
Демак, алвеола ҳавоси билан қон ўртасидаги газлар алмашиниши 
натижасида ўпкага олинаѐтган ҳавода О
2
ни 5% га яқини қонга ўтиб, қондан 
4% дан кўпроқ СО
2
алвеола ҳавосига ўтади, Н миқдори эса ҳар иккала 
ҳолатда деярли ўзгармайди. Нафасдан чиқарилаѐтган ҳавонинг бошланғич 
қисми одатда деярли ўзгармайди. Нафасдан чиқарилаѐтган ҳавонинг 
бошланғич қисми атмосфера ҳавосининг таркибига яқин чунки бу пайтда 
нафасда қатнашмаган зарарли бўшлиқ ҳавоси чиқарилиб, кейинги қисм 
алвеола ҳавоси таркибига яқин бўлади. Шунинг учун нафасдан чиқарилган 
ҳавоннинг охирги қисмини ўрганиб, алвеола ҳавосини таркиби тўғрисида 
фикр юргизса бўлади. 
Алвеола ҳавосининг таркиби нафас олиш ва чиқариш пайтида кам 
ўзгаради, яъни СО
2
0,3-0,4% алвеолада камаяди, нафасдан чиқарилаѐтган 
ҳавонинг босими алвеола ҳавоси таркибидаги сув буғлари ҳисобига бир оз 
кўпаяди. Қоннинг организмдаги вазифаси ўпкадан тўқима ва ҳужайраларга 
О
2
ни СО
2
ни эса тўқима ҳужайралардан ўпкага ташишдир. 
Ўпка вена қони билан алвеола ўртасида газ алмашиниш даврида СО
2
вена қондан алвеола ҳавосига ўтказиб шу вақтнинг ўзидаѐқ вена қони 
алвеола ҳавосидаги О
2
билан тўйинади. Демак, ўпкада вена қони О
2
билан 
тўйиниб артерия қонига айланиб юракнинг чап бўлмача ва қоринчаси 
фаолияти туфайли О
2
ни организм ҳужайраларига етказиб беради. Қон 
ўпкада СО
2 
ни, тўқималарда О
2
ўзидан тўлиқ бермайди. Организмдаги 
оксидланиш жараѐнларида кислороднинг ўзлаштирилиши, сарфланиши ва 
СО
2
ажралиб чиқиши узлуксиз содир бўлиб турганлиги туфайли бу газларни 
И.М.Сеченов ўтган асрда артерия ва вена қонидаги миқдорини тўғри 
аниқлаган. Бу газларни қондан ажратиб олиш мақсадида И.М.Сеченов 1859 
йил тикланувчи Торичелли бўшлиғи принципи аосида асбоб ясаб, томирдан 
олинган қон солиниб, қон турган балондан симоб насоси билан иложи борича 

---

71 
кўп сийракланиш ҳосил қилинади. Натижада қон устида босим камайиб 
газлар пуфак бўлиб чиқа бошлайди. Газ чиқиши ҳа демай тўхтаб қонда 
қолган газ билан балонга ажралган газ ўртасида мувозанат ҳосил бўлади. Газ 
чиқиб бўлганидан кейин жумрак беркитилиб газлар балондан газлар 
ҳажмини ўлчайдиган идишга шу симоб насос ѐрдамида ўтказилади. Балонда 
яна Торичелли бўшлиғи ҳосил қилиниб яъни жумрак очилиб, бу иш бирнеча 
бор такрорланади, газнинг ҳаммаси ажратиб олинади, миқдори ва табиати 
ўрганилади. 
Қондаги газларни кимѐвий сиқиб чиқариш принципи асосида 
ишлайдиган асбобдан ҳам фойдаланиб текшириш мумкин. 
Вериго 1823 йил (Сеченовнинг ўқувчиси) О
2
ни СО
2
қондан сиқиб 
чиқаришни аниқлаб берди ва аксинча. 
Газлар қонда эриган ва кимѐвий бириккан ҳолатда ташилади. Генри 
қонунига кўра газларнинг суюқликда эриши, уларнинг табиати, парциал 
босими суюқликнинг ҳароратига боғлиқдир. 
О
о
ҳароратда 760 мм симоб устуни босимида 1 мл суюқликда эрий 
оладиган муайян газ ҳажмига газнинг эриш коэффициенти дейилади. 
Суюқлик ҳарорати паст бўлиб газ босими баланд бўлса бу суюқликда газ кўп 
эрийди. Агар суюқлик ҳарорати кўтарилса эрувчанлик пасайиб қайнаган 
суюқликларда умуман газлар эримайди. Худди шундай агар бирор газ эриши 
керак бўлган суюқликда эриган моддалар миқдори кўп бўлганида, бир хил 
шароитда шунча кам миқдорда газ эрийди. Тана ҳарорати нормал бўлиб 
босим 760 мм симоб устунига тенг бўлганда қон плазма қисмида газларни 
эриш коэффициети қуйидагичадир. 
О
2
-0,022 СО
2 
-0,511, Н -0,011. 
Азот қонда фақат эркин эриган ҳолда бўлиб, унинг эриш коэффициенти 
қондаги миқдорини тўлиқ ифодалай олади. Кислород ва карбанат 
ангидриднинг қондаги эриш коэффициенти бу газларни қондаги миқдорини 
тўла ифодалай олмайди. Қонда кислород ва карбанат ангидрид фақат эриган 
ҳолатда бўлганида уларнинг эриш коэффициентига кўра О
2
нинг қондаги 
миқдори 0,3 ҳажм фоиз, СО
2
2,7 ҳажм фоиз атрофида бўлар эди. Лекин 
аслида артерия қонида кислород 20 ҳажм фоиз, карбанат ангидрид 30-40 
ҳажм фоиз, вена қонида О
2
12 ҳажм фоиз ва СО
2
50-55% ҳажм фоиз бор. 
Демак, бу қонда О
2
ва СО
2
нинг кам қисми эркин эриган ҳолда кўп 
қисми кимѐвий бирикканлигини билдиради. 
Қондаги О
2
нинг бир қисми плазмада эриган асосий қисм эритроцитлар 
таркибидаги Нв билан бирикиб оксигемоглобин ҳосил қилиб ташилади. НвО
2
ҳосил бўлиши ва О
2
плазмада эриши О
2
нинг парциал босимига боғлиқ. Нв 
нинг ҳарактерли хусусиятларидан бири О
2
нинг парциал босим баланд жойда, 
ўпка алвеолалдарида енгил бириктириб парциал босим паст бўлган жойда - 
тўқималарда уни осонгина ажратади. 
1 грамм Нв тўлиқ НвО
2
айланганида 1,34 см
2
О
2
бириктириб 13-15 
грамм фоиз Нв бўлган ҳайвон қонининг 100 мл қондаги Нвни тўлиқ НвО
2
айланишига керак бўладиган кислород миқдорини билсак бўлади. 

---

72 
100 мл қондаги Нвни тўлиқ НвО
2
га айланишига керак бўладиган О
2
миқдорига