10-жадвал
Тиббий таъминот
Жисмоний машқ юкламасига шидамлилик холатини оператив ва шуқур
назорат қилиш
Касалликни олдини олиш
(профилактик) тадбирлар
Даволаш тадбирлари
Тикланиш
Цозирги шифокорлар спортшининг машғулотга шидам-
лилик цолати цақида фақат фз амалий кфрсаткишлари билан
шегараланиб спортшининг умумий машғулотга қай даражада
шидамли эканлиги хақида гапирмайди.
Мунтазам равишда шифокор кфригидан фтиб туриш (бу
вазифани даволаш физкультура диспансерлари бажаради),
даволаш педагогик кузатувлар, фз саломатлигини фзи назорат
қилиш ва олий даражадаги спортшиларни тайжрлаш жаражнида
қфлланиладиган бошқа мажмуали назорат шакллари (масалан
босқишма босқиш ва жорий мажмуали текширувлар) энг муцим
ацамиятга эгадир.
Бу ишлариннг цаммаси цар бир спортши ушун берилган
юкламага қаншалик шидай олишини аниқлашда, юкламаларни
меъжрга солишда ва уларнинг оғир енгиллигини, шунингдек,
машқ қилажтган шахснинг жшини ва жисмоний хусусиятларини
цисобга олган цолда машқ жаражнини режалаштиришда катта
жрдам кфрсатади.
37
Шифокорлар профилактика ишлари билан шуғулланмай-
дилар, режалаштириш сифатининг пастлиги ушун жавоб
бермайдилар, уларнинг шахсий тайжргарлик режалари номига-
гина тузилган фқув машқ юкламалари устидан назорат қилиш
савияси паст.
Спортшининг саломатлиги, функчионал цолати, унинг
психологик жицатдан мусобақаларга шайлиги ва шу каби бошқа
жицатлари цақида амалий маълумот йфқ.
Тиббий назоратнинг вазифаси-спортшиларни цар йили
диспансер кфригидан фтказиш, функчионал тайжргарлик
синовларни ишга солиш, назоратни мусобақага тайжргарлик
олдидан фтказиб, кейин камида 3-4 ойда бир мартадан жорий
кузатув фтказилиб турилиши жоиз.
Спортшининг иш қобилияти самарали тиклаш ва
оширишга қаратилган тадбирлар қуйидагилардан иборат:
а) организмнинг қаттиқ шаршаши ва фта зфриқишини
бартараф қилувши махсус гигиеник тадбирлар (бу тадбирлар,
куш-қувватни тикловши педагогик воситалар деб цам юритилади).
б) психологик тадбирлар. Спортши руций цолатини
тартибга солишнинг психо-профилактик ва психо-терапевтик
усуллари аутаген (мустақил машқ, руций цолатни тартибга
солувши (психорегулячия) машқ, гипноз билан ухлаб дам олиш).
Спортшининг иззат-нафсига қаттиқ тегмаслик, унинг руциятини
авайлаш ушун қулай психологик микроиқлим яратиш, рацбар-
лар, тренерлар, цодмлар спортшига нисбатан хушмуомила
бфлишлари керак. Бундан ташқари, руций кескинликни барта-
раф қилувши усуллар ва машғу-лотлардан, дам олишнинг турли
хил кфнгилошар воситаларидан фойдаланиш лозим бфлади.
в) цар турли жисмоний омиллардан ва организмни қайта
тиклаш аппаратларидан кенг кфламда ва комплекс усулда фой-
даланиш.
г) таркибида юксак биологик қийматга эга истеъмол
препаратлари бфлган таомлардан, қувват ва саломатликни
тиклаш ушун хизмат қилувши махсус озуқа омухтасидан,
38
шунингдек, инсон организмида модда алмашиниши оралиғида
истеъмол қилинувши озуқалар (қацрабо ва лимон кислотаси)дан,
биокимжвий
жаражнга
таъсир
этувши
препаратлардан
фойдаланиш.
11-жадвал
Илмий методик таъминот
Спорт тури хоссаларини тадқиқ
қилиш
Бфлғуси спортшиларнинг
моделини тузиш
Спорт тараққижти йфналиш-
ларини олдиндан кфра билиш
Рақиблар цақида маълумот
тфплаш
Спорт формаларини машқ царакатларига мослигини
бошқаришга қаратилган маслацатлар
Спортнинг барша турларини идрок қилиш ғоят мушкул,
цамма турларини бошқарувши умумий қонуниятни спортши
шуқур фрганиши шарт.
Шунингдек, спорт келажагини олдиндан кфра билмай,
машқлар куш тиклаш жаражнини тфғри ва илмий тарзда
режалаштирилмай туриб спортни ривожлантириб бфлмайди.
Спортшини курашга тайжрлаш тизимини илмий-услубий
жицатдан таъминлаш ушун, биринши навбатда бфлғуси
спортшининг моделини тузиш зарур. Спортнинг кфп турлари
бфйиша (югуриш, сузиш, диск ва найза улоқтириш, баландга ва
узунликка сакраш, велосипед пойгаси, бфлиб қатнашган ва
бошқалар), моделлар ишлаб шиқилган. Айни пайтда, у
турларнинг таркибий қисми ва флшамлари цам тайжрланган
бфлиб тренерлар спортшиларни царакат техникасидаги цолат-
ларни тфғрилаш шоғида, цамда спортшини бошқа турли хил
воситалар билан мусобақага тайжрлажтган шоғларида мазкур
флшамларга суянишлари мумкин.
Терма командаларни илмий жицатдан таъминлаш, МДЦ
бфйиша фтказиладиган цамда масъулиятли халқаро мусобақа-
ларга тайжрлаш жаражнида, цар қайси номдор спортшининг
39
жисмоний хусусиятлари, машқ қилиш усуллари, қандай
юкламага қурби етиши, турмуш тарзи ва фзга жицатлари
имкони бориша тфлароқ маълумот оли зарур. Бу соцада рақиб
команда жки рақибни услубларини билиш разведкаси тобора
ривожланиб бориши керак.
Таъминот билан шуғулланувши илмий-услуби гуруц машқ
жаражнини бошқариш, спортшининг спорт формасига кири-
шиши, спорт формасининг динамикаси бфйиша албатта фз
мулоцазасини айтиши керак.
12-жадвал
Мураббий
Машғулотлар фтказиш
Саралаш
Машғулот стратегияси
Натижани режалаштириш
Юкламаларни режалаштириш
Машғулот жаражнини
бошқариш
Назорат
Мураббий, спортшининг царакат аъзолари фаолиятини
шакллантиришга жисмоний сифатларини тарбиялашга қара-
тилган машқ жаражнини амалга оширади, машғулот усули
жрдамида спортшини тартибли равишда мусобақаларга тайжр-
лаш масаласини ва спортши фаолиятининг ривожланишини
бошқаришда педагогик жаражнини ифодаловши мословши
масалаларни цал қилади.
Мураббий машғулот жаражнини амалга оширар экан,
спорт даргоцида фақат истиқболли болаларни виждонан танлаб
олиш (бу педагогик, ижтимоий, психологик, методик–биологик
усуллардан таркиб топган характерлар мажмуининг ташкилий–
методик тадбирлари тизими бфлиб, спорт мутахассислигига
танланажтган болаларнинг истеъдоди ва қобилияти мазкур
усуллар жрдамида аниқланади), уларнинг қайси спорт турига
лажқатли эканлигини аниқлаш (цозирги пайтда спортнинг 16
тури бфйиша болаларни саралашнинг цам миқдорий, цам
40
сифатий тузилмаси аниқланган) фарз ва қарздир. Лекин цар
қандай вазиятда цам тренер болаларни спортга танларкан,
улардаги ижобий омиллар йиғиндисига эътибор бериши ва
албатта боланинг астойдил иштижқли, мецнатга лажқати ва фзига
хос хислатларини цисобга олиши шарт.
Цар бир тренер спортшини тайжрлаб етказишда унинг
шахсий истеъдоди ва алоцида хусусиятларига суянган цолда, фз
усули бфйиша иш кфради. Шуни цам айтиш керакки, тренер цар
қанша тажрибали бфлсин цамма вақт цам цар қандай спортшидан
машцур спортши етиштира олмайди. Масалан: 100 метрга
югуришда бир хил натижага (10.1-10.2 сония) эришган
спортшилар: А.Харри, Мерши ва Роберт Хейеслар агар битта
тренер билан машқ қилганида борми, улардан ушта спринтер
етиб шиқиши амри мацол эди. Жуда нари борса, улардан фақат
биттаси юқори натижа кфрсатиши мумкин эди.
Цозирги тренерлар машқ ва мусобақа юкламасини
режалаштиришни фрганиб олганлар, лекин спортши кушини
тфплашни режалаштиришни мутлақо билмайдилар бу жаражни
фз цолига ташлаб қфйилган, яъни спортши куш йиғиш
усулларини фзи қидиради (массаж, сауна, пассив дам, назоратсиз
овқатланиш - хуллас, куш тикланишнинг бутун режими).
Бироқ, энг юқори малакали катта тренер цам спортши
билан муносабат қилган ва фз асосий мутахассислик буршини
бажаражтган шоғида, бир қатор объектив қийиншиликларига душ
келади.
Мураббий мустақил равишда спортшидан машқ пайтида
юз бериши мумкин бфлган цар қандай тасодифларни
хотиржамлик билан қарши олишни талаб қиларкан, унинг
ортиқ даражада цаяжонланишига, ашшиқланишига, фзбошим-
шалик қилишга мутлоқо йфл қфймаслилиги керак.
Машғулот жаражнини омилкорлик билан самарали
бошқаришнинг асосий шарти машғулот жаражнининг таркибий
қисм-ларини доимий равишда тацлил қилишдир. Бундай
тацлилнинг асосий томони қуйидагилардан иборат:
41
1. Спортшилар томонидан бажарилган цамма ишни
цисобга олиш;
2. Спортшининг ацволини (унинг мазкур ишга муноса-
батини) назорат қилиш, бундай назорат натижасида спорт-
шининг цолати цақида жисмоний, техникавий малакасининг
сифатий ривожланиш суръати цақида ва машқ юкламаларини
қай даражада бажара олиши цақида холис маълумотлар олиш
мумкин.
Тавсия қилинган юкламалар спортши организми имкони-
ятларига мос тушганини билдирувши аломатлар: унинг яхши
кайфиятда бфлиши, хамма нарсадан хафасаласи пир бфлиши,
машқдан кфнгли совиши мумкин. Юкламаларни организмининг
функчионал цолатига қаншалик мос тушганини пухта аниқлаш
ушун қуйидаги усуллардан фойдаланиш лозим бфлади: маш-
ғулотларни қижсий тацлил қилиш, ақл-фаросатни назорат
қилиш, спортшининг фз-фзини назорат қилиши, шифокор
назорати.
Do'stlaringiz bilan baham: |