Salimjon buriyev, dildora maxkamova, vafabay sherimbetov ekologiya va atrof muhit muhofazasi

5 iyun – Xalqaro atrof-muhitni muhofaza qilish kuni
 deb ta’sis 
etish  haqidagi  tashabbusni  Konferensiya  qabul  qildi  va  shu  kundan  etiboran  bu 
sana  har  yili  jahon  mamlakatlarida  nishonlanib  kelmoqda.  Stokgolmdagi 
konferensiya  hamma  davlatlar  tabiatni  muhofaza  qilish  va  tabiiy  resurslardan 
ratsional  foydalanishga  yo‘naltirilgan  o‘z  faoliyatlarida  amal  qilishi  shart  bo‘lgan 
26 tamoyilni o‘z  ichiga olgan  deklaratsiyani  (“Stokgolm  deklaratsiyasi”) ni  qabul 
qildi.  Ushbu  deklaratsiyada  ilk  bora  atrof-muhitni  muhofaza  qilish  va 
sog‘lomlashtirish  hozirgi  va  kelajak  avlod  uchun  insoniyatning  eng  ahamiyatli 
masalalaridan ekanligi e’lon qilingan. Asosan har bir davlat o‘z tabiiy boyliklariga 
ishlov  berishi  huquqi,  ushbu  faoliyat  boshqa  mamlakat  va  mintaqalarning  atrof-
muhitiga  zarar  yetkazmasligini  ta’minlashdagi  ma’suliyatni  his  etishi  alohida 
ta’kidlab  o‘tildi.  Stokgolm  konferensiyasidagi  yana  bir  muhim  voqea  BMT  ning 
atrof-muhit  bo‘yicha  dasturi  (UNEP)  ning  tashkil  topishi  bo‘ldi.  70-  yillarning 
oxirlarida UNEP “buzmasdan rivojlanish” ga o‘tish kerakligiga chaqirdi. 
1980  yil  sentyabr  oyida  BMT  BA  “Yerning  tabiatini  hozirgi  va  kelajak 
avlodga  saqlab  qolish  uchun  davlatlarning  tarixiy  ma’suliyati  to‘g‘risida”  gi 
rezolyusiyani  qabul  qiladi.  Bu  rezolyusiya  butun  mamlakat  va  xalqlar  tomonidan 
qurollarni  kamaytirish  va  atrof-muhitni  muhofaza  qilishdagi  tadbirlarni 
tashkillashtirish bo‘yicha muayyan choralar ko‘rilishiga chaqiradi. 
Atrof-muhitni muhofaza qilish xalqaro-huquqiy tamoyillarini tizimlashtirish 
va  tabiatdan  foydalanishni  tartibga  solish  bo‘yicha  1982  yil  28  oktyabrdagi  BMT 
BA  rezolyusiyasida  ma’qullangan  Butunjahon  tabiat  xartiyasi  keyingi  qadam 

---

185 
 
bo‘ldi  va  Stokgolm  deklaratsiyasidan  farqli  o‘laroq,  ovoz  berish  orqali  tantanali 
ravishda e’lon qilindi. 
1987  yilda  BMT  ning  atrof-muhitni  muhofaza  qilish  va  rivojlantirish 
Xalqaro  komissiyasi  (WCED,  yoki  “Brudtland  komissiyasi”,  shu  komissiya  raisi 
Gru  Xarlem  Brudtland  xonim  nomiga  atalgan)  “Bizning  umumiy  kelajak” 
ma’ruzasida  asosiy  e’tiborni  “bugungi  kun  muammolarini  kelajak  avlod 
manfaatlariga  ziyon  yetkazmasdan  hal  qilinayotgan  barqaror  rivojlanish” 
zaruriyatiga  qaratildi.  Gap  bu  yerda  shu  haqda  boradiki,  “hozirgi  zamon 
ehtiyojlarini qondirish kelajak avlodning o‘z ehtiyojini qondirishdagi xususiyatiga 
putur  yetkazmaydi”.  Amaliy  ma’noda  “barqaror  rivojlanish  –  o‘tkazilayotgan 
tadbirlar  iqtisodiy  va  ijtimoiy  jihatlarni,  shuningdek,  atrof-muhitni  muhofaza 
qilishni  to‘g‘ri  taqsimlashi  lozim”.  Shu  nuqtai  nazardan,  “barqaror  rivojlanish” 
tushunchasi  Brudtland  komissiyasi  tomonidan  belgilab  berilgan  “barqaror 
boshqarish”  tushunchasiga  yetarli  darajada  yaqindir,  ya’ni  “tabiiy  resurslarni 
boshqarishda hozir yashayotgan  foydalanuvchilar kelajak avlod potensialiga zarar 
yetkazmagan holda foyda ko‘rishi”.  
Atrof-muhitga  ta’sirni  baholashning  ikkinchi  tahriri  “Yer  haqida  o‘ylash  – 
barqaror  borliq  strategiyasi”  degan  nom  oldi  va  1991  yilning  oktyabrida  chop 
etilgan. Bu tahrir o‘zi bilan birga tahlil hamda harakatlar rejasini kasb etadi. Ushbu 
narsa bir paytning o‘zida siyosat sohasida ham umumiy, ham amaliy boshqaruvdir. 
“Yer  haqida  o‘ylash”  uch  qismdan  iborat.  I-qismda  “barqoror  jamiyatning” 
tuzilishi  bo‘yicha  9  ta  tamoyil  belgilangan  va  shunday  tuzilishga  erishadigan  59 
harakat  bo‘yicha  tavsiyanomalar  berilgan.  II-qismda  I-qismda  ko‘rsatilgan 
tamoyillarni  qo‘llashdagi  62  ta  qo‘shimcha  o‘ta  muhim  tabiatdan  foydalanish  va 
siyosat  sohalarida  harakatlar  keltirilgan.  III-  qismda  esa,  gap  mana  shu  rejalarni 
muvofiq  tadbirlar  orqali  hayotga  tatbiq  etish  haqida  boradi.  Strategiyada 
shuningdek,  rivojlanishdagi  “barqarorlik”  bilan  bog‘liq  asosiy  tushunchalarga 
ta’riflar berilgan. Aslida “barqaror rivojlanish” tushunchasi ostida “ekotizimlarning 
potensial  imkoniyatlarini  oshirmagan  holda  inson  hayoti  sifatini  yaxshilash” 
tushuniladi. 

---

186 
 
“Barqaror  foydalanish”  termini  faqatgina  tiklanadigan  resurslardan 
foydalanishga  nisbatan  ishlatiladi.  “Barqaror  iqtisodiyot”  barqaror  rivojlanishning 
natijasi  hisoblanadi.  Bunday  iqtisodiyot  “asosiy  tabiiy  resurslarga  zarar 
yetkazmaydi, atrof-muhitga moslashgan holda rivojlanadi, yangi ilmiy tadqiqotlar 
va  texnik  takomillashtirishlardan  foydalanadi”.  “Barqaror  jamiyat”  rivojlanish 
sohasida va atrof-muhitdagi barqarorlik tamoyillari asosida yashaydi. 
Konferensiya  biologik  xilma-xillik  to‘g‘risidagi  Konvensiya  (YUNEP, 
Nayrobi  22.05.1992  y.)  ni  muvofiqlashtirilgan  matnini  qabul  qilishda  “barqaror 
foydalanish”  tushunchasini  biologik  resurslarga  nisbatan  shunday  ta’riflaydi: 
“biologik xilma-xillik komponentlaridan uzoq muddatli istiqbolda biologik xilma-
xillikning kamayib ketishiga olib kelmaydigan tarzda va shunday sur’atlarda, shu 
bilan  birga  hozirgi  va  kelajak  avlod  ehtiyojlarini  qondirish  xususiyatni  saqlagan 
holda foydalanish va ularning orzu umidlariga javob berish” . 
Barqaror  rivojlanish  dunyoviy  jarayonining  shakllanishida  Butunjahon 
yuqori  darajadagi  (“Yer  sammiti”)  uchrashuvida  BMT  ning  atrof-muhit  va 
rivojlanishga  bag‘ishlangan  Konferensiyasi  (Rio-de-Janeyro,  3-4.06.1992  y)  da 
qabul  qilingan  qarorlari  kata  hissa  qo‘shdi.  Bu  konferensiya  atrof-muhitni 
muhofaza qilish va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi barqaror rivojlanish uchun katta 
ahamiyat  kasb  etishini  ta’kidladi.  Rio-de-Janeyroda  BMTning  atrof-muhit  va 
rivojlanish  deklaratsiyasi  (“Rio-de-Janeyro  Deklaratsiyasi”)  rivojlanish  va  atrof-
muhit sohasida umumiy xarakterga ega bo‘lgan 27 tamoyilni ilgari surdi. 1992 yil 
Rio-de-Janeyro  (Braziliya)da  156  mamlakat  rahbarlari  tomonidan  imzolangan. 
“Biologik  xilma-xillik  to‘g‘risida”gi  Konvensiyaga  qo‘shilgan  O‘zbekiston 
Respublikasida  1995  yil  Oliy  Majlis  tomonidan  ratifikatsiya  qilingan.  Vazirlar 
Mahkamasining  1998  yil  1  apreldagi  139-sonli  qarori  bilan  “Biologik  xilma-
xillikni saqlanishning milliy strategiyasi va harakatlar rejasi” ishlab chiqilgan. 
Biologik xilma-xillik to‘g‘risidagi xalqaro Konvensiyaning maqsadi sifatida 
quyidagilar belgilandi: Yer kurrasida biologik resurslarning xilma-xilligini saqlash; 
xalq  xo‘jaligi  sohalari  (qishloq  xo‘jaligi,  o‘rmon  va  baliq  xo‘jaligi)  da  biologik 
resurslardan foydalanishda davlatlar resurslariga va xalq xo‘jaligi sohalariga zarar 

---

187 
 
yetkazmaydigan  usullarni  qo‘llash;  genetik  resurslarni  ishlatish  va  ulardan  foyda 
olishda adolatli va teng huquqli usullarning qo‘llanilishini rag‘batlantirish. 
Shuning  bilan  birga  Yer  sammiti  BMT  ning  Rio-de-Janeyrodagi 
konferensiyasida  qabul  qilingan  “XXI  asr  kun  tartibi”  harakat  dasturi 
mamlakatlarni  barqaror  rivojlanish  yo‘lini  tezlatishni  belgiladi.  Yer  sammitida 
tarixiy kelishuvlar hujjatlarida ikkita bajarilishi lozim bo‘lgan bitim qabul qilingan: 
klimatni o‘zgarishi to‘g‘risida BMT konvensiyasi va BMT ning atrof-muhit dasturi 
bo‘yicha  tayyorlangan  biologik  xilma-xillik  to‘g‘risidagi  konvensiya.  Yer 
sammitiga  kiritilgan  uchinchi  xalqaro  bitim  BMT  –  cho‘llanishga  qarshi  kurash 
konvensiyasi. 
Planetamizdagi  tiriklikning  asosiy  xususiyatlaridan  biri  xilma-xillik 
hisoblanadi.  Bu  esa  evolyusiya  jarayonida  tirik  organizmlarning  adaptogenezi 
natijasida  yuzaga  kelgan.  Hozirgi  vaqtda  olimlarimiz  tomonidan  hayvonlarning