Salimjon buriyev, dildora maxkamova, vafabay sherimbetov ekologiya va atrof muhit muhofazasi

Tabiiy  tanlash  hamma  turlarning,  shu  jumladan,  odamlarning 
evolyutsiyasida  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  bo‘ldi. 
Homo  sapiens  odamlari 
oxirgi  muzlik  davrida,  taxminan  40-50  ming  yil  oldin  paydo  bo‘ldi.  Yuqorida 
ta’kidlaganimizdek,  u  asosan  ovchilik  va  terimchilik  bilan  shug’ullangan, 
keyinchalik chorvachilik, dehqonchilik va hunarmandchilikni rivojlantirdi.  Oxirgi 
ikki - uch asrda ishlab chiqarish sanoatining  keskin rivojlanishi ro‘y berdi. Tarixiy 
rivojlanish  jarayonida  inson  hayotida  tabiiy  muhitning  o‘rni  pasayib,  sun’iy 
muhitning  ahamiyati  ortib  bordi.  Shu  qatorda  tabiiy  tanlashning  ko‘lami  va  ta’sir 
darajasi o‘zgarib bordi. Rivojlangan mamlakatlardagi medistinaning taraqqiy etishi 
va ijtimoiy o‘zgarishlar tufayli tabiiy tanlashning ta’siri sezilarli kamaydi. Shunga 
qaramay, inson o‘zining bioijtimoiy kelib chiqishi sababli butun tirik mavjudotlar 
uchun universal bo‘lgan  umumbiologik qonuniyatlar ta’siridan chiqib ketolmaydi.  
Inson  shaharlar  (urbanistik)  tizimlarni  yaratuvchisi  va  boshqaruvchisidir.  
Insonning  xo‘jalik  faoliyatini  yuritishi  va  atrof  muhitning  sifatini  barqaror  ushlab 
turish  jadalligi  oxir  oqibat  uning    biologik  xususiyatlari  va  ijtimoiy  omillarga 

---

236 
 
bog’liqdir.    Insondagi  biologik  va  ijtimoiy  mohiyatning  nisbatlari  to‘g’risida 
haligacha  bahslar  yuritiladi,  bizga  bu  nisbat  noma’lum  (bu  nisbatni  o‘lchashning 
va  aniqlashning  imkoni  bo‘lmasa  ham  kerak),  lekin  inson  ekologiyasini 
o‘rganayotganda undagi ikki xil mohiyatni, ya’ni, biologik mohiyatni va ijtimoiy 
mohiyatini  hisobga  olish  darkor.  Bu  muammolar  insonning  shahar  muhiti  va 
sharoitiga  moslashish  (adaptatsiya)da  va  unda  evolyustiya  qilish  jarayonlarini 
o‘rganishda yaqqol ko‘zga tashlanadi.  
Evolyustion rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi tabiiy tanlashdir, lekin 
uning  ta’siri  rivojlangan  mamlakatlarda  va  ayniqsa,  urbanistik  tizimlarda  ancha 
kamayib  ketgan.  Shunga  qaramay,  odam  shaharda  yashab  tursa  ham,  tabiatdan 
butunlay uzilib qololmaydi. Zonal geografik sharoitlarning ta’siri davom etaveradi. 
Hatto odamlarning etnik kelib chiqishiga qaramay, zonal adaptatsiyalangan tipdagi 
odamlar  turlari  shakllangan: