Сақлашга қабул қилинадиган доннинг ҳолати

5. Доннинг анатомик хусусиятлари ва кимёвий 
таркибининг технологик аҳамияти.
Унбоп ва ѐрмабоп экинлар дони мураккаб тузилишга ва ўзининг 
анатомик қисмлари тузилишига, ташқи кўринишдан эса – ҳар бир экин 
гуруҳига хос шаклига эга. 

---

- 36 - 
Доннинг анатомик хусусияти унинг технологик потенциалини 
шакллантиришда, шунингдек тегирмон ва ѐрма заводларида технологик 
жараѐнни ташкил қилиш ва бошқариш системасида сезиларли роль 
ўйнади. Анатомик қисмлар массасининг нисбати донни қайта ишлашда 
маҳсулотлар потенциал чиқишини белгилайди. 
Ёрмабоп экинларда гул қобиғининг мавжудлиги технологик 
операцияларда қобиқ ажратишни ташкил қилишни талаб қилади. 
Навли ун тортишда буғдой, жавдар, тритикале донларининг 
ичкарисига чуқур кириб борган жўякчаси унинг мағзининг крахмалли 
қисмини танлаб янчиш вазифасини қийинлаштиради. Гул қобиқлар, 
қобиқлар, алейрон қатлам катаклари тузилиши аниқ ахамиятга эга. 
Кўп сонли илмий ишлар натижаси шуни кўрсатадики, доннинг нави, 
йириклиги ва бошқа омилларга боғлиқ ҳолда доннинг анатомик қисмлари 
массасининг нисбати ўзгариб туради. 
Масалан, буғдой донида мағзнинг крахмалли қисми таркиби турли 
туркумларда 8 %га – 85-75 % гача, 
жавдар донида – 7% – 78-71% гача фарқ қилади. 
Шунинг учун ҳам доннинг технологик потенциали бир хил эмас. 
Буғдой дони учун мағзнинг крахмалли қисми миқдори ўртача 82,5 % ни, 
алейрон қатлам – 8,0 %ни, қобиқ – 7,0 %ни, муртак – 2,5 %ни ташкил 
қилади. 
Қобиқдорлик арпа донида 8...15 %, сулида 20...40 %, шолида 14...35 
%, тариқда 16...22 %, гречихада 17...25 % оралиқда ўзгариб туради. 
Мағзнинг миқдорига доннинг йириклиги катта таъсир кўрсатади. 
2а – 28 х 20 ғалвирининг қолдиғи бўлган йирик фракция буғдой дони 
учун мағиз 83…85 % га тенг, 2а – 20 х 20 ғалвирининг эланмаси ва 2а – 18 
х 20 ғалвир қолдиғи бўлган майда фракция учун мағиз миқдори 78...80 % 
гача камаяди. Сули ва бошқа экин донларининг йириклиги камайиши 
билан доннинг қобиқдорлиги ошади. 

---

- 37 - 
Тажрибалар шуни кўрсатадики, мағиз миқдори ун ѐки ѐрманинг 
чиқишига бевосита боғлиқ. 
1 – расмда буғдой донининг кўндаланг ва бўйлама қирқими 
келтирилган. 
Анатомик қисм бўйича дон учга бўлинади: 

мағз (эндосперм), 

муртак, 

қобиқлар – донни ҳимояловчи қават. 
Ҳар бир қисм муракаб тузилиш ва таркибга эга. Буғдой, арпа, 
жавдар, тритикале, сули донларининг ички қисмида жўякчаси бўлиб, 
махсус бурма шаклда мағз ичига кирган. 
Навли ун ва ѐрма ишлаб чиқаришда доннинг ташқи қаватлари 
қўшимча маҳсулот – кепак, озуқа уни, қипиқ кўринишида ажратиб 
олинади, доннинг мағзи эса тайѐр маҳсулотга айлантирилади. Доннинг 
анатомик қисмларининг бундай алоҳида маҳсулотларга ажратиш мураккаб 
муҳандислик вазифаси хисобланади.