Saitxodjayev

2-§. Madaniyat va sivilizatsiya, ularning umumiy va o‘ziga xos xususiyatlari

O‘zbekistonda demokratik jamiyat va huquqiy davlat qurish yo‘lidagi tarixiy kurashimiz jarayonida madaniyat hamda sivilizatsiya muammolariga doimiy e’tibor qaratish eng muhim masalalaridan biridir. Zotan madaniyat va sivilizatsiya darajalari qadim-qadimdan barcha davr va zamonlarda jamiyatning sifat ko‘rsatkichi, uning ko‘rki, turmushning ma’nosi hisoblangan. Adabiyotlarda madaniyatga berilgan ta’riflar haddan tashqari ko‘pdir. Lekin ularning aksariyati madaniyatni to‘la- to‘kis ifodalab bera olmaydi. Buning sababi shundaki, madaniyat shu darajada keng va teran tushunchaki, uni biror bir ta’rifga sig‘dirishning iloji yo‘q. Shuning uchun madaniyatni ta’riflashda tor doiradagi «ta’rif»

shaklidan ko‘ra «tavsiflash» usulidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lsa kerak.

Madaniyat g‘oyat serqirra bo‘lishi bilan birga turfa sifatlarga egadir. Uni odamlar yaratadilar, ijtimoiy faoliyatlari tufayli o‘z qo‘llari harakatlari bilan yuzaga keltiradilar. Madaniyat o‘z navbatida inson faoliyatlarining oshib borishiga, inson ko‘rkining kamoliga, inson go‘zalligiga eng muhimi-inson ijtimoiy faoliyatining tobora dadillash- tirib borishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bu xususiyatlari bilan madaniyat muhim ahamiyatga ega bo‘lgan buyuk ijtimoiy hodisadir.

Shu sabab mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov o‘zlarini barcha nutqlarida, risola va kitoblarida madaniyat masalalariga katta e’tibor beradilar, kishilarni madaniyatli bo‘lishiga, qadriyatlarimizni o‘rganish- ga, ma’naviyatni rivojlantirishga undaydilar. Yana shuni ta’kidlaydilarki, madaniyatsiz yoki madaniyati past mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga erishish amrimaholdir.

Xo‘sh madaniyat deganining o‘zi nima?

Dastlab «madaniyat» (kultura) atamasini Rimlik notik Mark Tulliy Sitseron «Tuskulan suhbatlari» degan asarida ishlatgan. Madaniyat lotincha cultura – so‘zidan kelib chiqib, yerga ishlov berish, yerni qayta ishlash degan ma’noni anglatgan. Sitseron ko‘chma ma’noda, inson ongiga ta’sir qilish ma’nosida ishlatgan.

Madaniyat haqidagi dastlabki nazariy tasavvurlar yangi davrda paydo bo‘lgan, aynan shu davrda madaniyat falsafiy qiziqishlarning obyektiga aylangan. Ammo Yevropaliklar tilida «madaniyat» tushun- chasi alohida tushuncha sifatida XVIII asr oxirlarigacha mavjud bo‘lmagan. Nemis lingvisti I.Nidermanning fikricha, madaniyat alohida tushuncha sifatida XVII asr oxirida muomalaga kiritilgan. Shu davrlargacha bu tushuncha alohida ishlatilmagan, balki boshqa tushunchalar bilan bog‘liqlikda ishlatilgan. Masalan, xulq madaniyati, til madaniyati va boshqalar.

Nemis faylasufi va huquqshunosi Samyuel Puffendorf (1632-1694) o‘zining «Xalqlarning tabiiy huquqi haqida» asarida birinchi marta

«madaniyat» tushunchasini alohida tushuncha sifatida qo‘llagan. Bu asarda S.Puffendorf «madaniyat» tushunchasini alohida tushuncha sifatida ishlab chiqqan. Endi «madaniyat» tushunchasi keng, ya’ni inson faoliyati tufayli yaratilgan barcha narsalarni qamrab oluvchi ma’noda ishlatila boshlangan. S.Puffendorf talqinida madaniyat ikkita shaklda birinchidan, insonni (olamni – D.Yum.) takomillashtiruvchi vosita

sifatida, ikkinchidan faqatgina olamni takomillashtiruvchi vosita emas, balki shu takomillashtirish natijasi shaklida namoyon bo‘ladi. Shu munosabat bilan S.Puffendorf «madaniyat» tushunchasiga inson faoliyatining turli ko‘rinishlari (hunarmandchilik, savdo, shaharlar qurilishi, konstitutsiyalar tuzish, tarbiya, axloq, san’at, til va boshqalar)ni kiritadi. Haqiqatan ham, madaniyat inson faoliyatining yuqorida sanab o‘tilgan barcha ko‘rinishlarini qamrab olgan.

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida «madaniyat» tushunchasi faqatgina fanga emas balki muomala tiliga ham to‘la kiritildi.

Falsafa tarixida Sitseron, T.Mor, Gobbs, Spinoza, Leybnis, nemis faylasuflari Kristofer Adelyung, Gerder, Kant, Gegel, Fixte, M.Veber, V.Diltey, G.Rikkert, E.Kassirer, O.Shpengler, shveysariyalik faylasuf YA.Burkxard, tarixchi F.Klemm, ingliz faylasuflari M.Arnold, A.Radkliff-Braun, M.Mid, E.Teylor, A.Kreber, K.Klakxonlar madaniyatni falsafiy jihatdan tahlil qilishgan.

Madaniyat – inson hayot faoliyatini tashkil qilish va rivojlanishining o‘ziga xos usuli. Madaniyat insoning muayyan hayot sohalarida uning harakati, xulqi, ongi va faoliyatini tavsiflaydi.

Madaniyat – jamiyat faoliyatining mahsuli, jamiyat esa bu faoliyatning subyektidir. Madaniyat bu insonlarning faoliyat usulidir, ijtimoiy munosabatlar esa – bu faoliyat uchun asos, hududdir. Faoliyat subyektlariga individ, shaxs, kichik guruh, ijtimoiy institutlar, tashkilot va birlashmalar, sinflar, elat, xalqlar, davlat mamlakatlar, mintaqaviy birlashmalar, insoniyat kiradi. Bu sanab o‘tganlarning har biri madaniyat subyekti sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Shuning uchun shaxs madaniyati, milliy madaniyat, yoshlar madaniyati, G‘arb va Sharq madaniyati haqida gapirish o‘rinlidir. Madaniyatning juda ko‘p ta’riflari mavjud. Chet ellik olimlarning hisob-kitoblariga qaraganda, 1919-yilga qadar «madaniyat» tushunchasiga yettita ta’rif berilgan, 1950-yilga kelib bu son 164 taga, 1970-yillarda esa – 250 taga yetgan. Amerikalik olimlar A.Kreber va K.Klakxonlar 1950-yillarning boshida «madaniyat» tushunchasining 257 ta ta’rifi mavjudligini ta’kidlaganlar. Masalan, amerikalik mutafakkir Eduard Barnet Taylor (1832-1917-yillar)ning

«Pervobыtnaya kultura» asaridagi ta’rifni keltiramiz: «Madaniyat bu insonning butun tarixi davomida yaratgan moddiy va ma’naviy ijodidir». Akademik E.Yusupov o‘zining «Inson kamolotining ma’naviy asoslari» asarida shunday yozadi: «Madaniyat tushunchasi tabiatga nisbatan jamiyatning o‘ziga xosligini ifodalaydi». Shunga ko‘ra

madaniyatga keng ma’noda insonning ichki ruhiyati, aql-idroki va jismoniy mehnati bilan yaratilgan barcha narsalar kiradi. Madaniyat manbai insonning, hayotning barcha sohalaridagi ijodiy, yaratuvchanlik faoliyatidir.

Demak, madaniyat – ko‘p qirrali murakkab ma’naviy, ijtimoiy hodisadir.

Ontologik nuqtai-nazardan madaniyat o‘zining vujudga kelish, rivojlanish qonuniyatlariga ega bo‘lgan murakkab ijtimoiy hodisadir, insoniyat tarixiy taraqqiyotining mahsulidir.

Mantikiy nuktai-nazardan madaniyat falsafiy-sotsiologikkategoriya bo‘lib, kishilar faoliyatiasosida tarkib topgan bilimlar, amaliyot natijalarining tizimini ifodalaydi.

Gnoseologik nuqtai-nazardan insoniyat ma’naviy-ruhiy bilimlari, empirik va nazariy bilim tajribalarini tugdiruvchi asosdir. Ana shularni barchasini hisobga olgan holda madaniyatga yaxlit ta’rif berish mumkin.

Madaniyat – bu kishilar faoliyatining jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy va ma’naviy hayoti sohasida yaratgan, o‘zlarining ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqargan moddiy va ma’naviy boyliklar tizimidir.

Madaniyat jamiyat va inson tarixiy taraqqiyotining muayyan sifat darajasini ifodalovchi ijtimoiy hodisadir. Madaniyat kishilar hayoti va faoliyatining turli ko‘rinishlarida, ular yuzaga keltiradigan moddiy va ma’naviy boyliklarda ifodalanadi. Madaniyatning obyektiv namoyon bo‘lishi va rivojlanishi bevosita ijtimoiy hayot, uning taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. U ijtimoiy hayot oqimi jarayonida inson faoliyatining mahsuli sifatida shakllanadi, inson faoliyatining uzluksiz davomiyligi va salmoqligi ta’sirida jilolanib odamzod ma’naviyatining buyuk hamda qudratli ne’matiga aylanib boradi. Ma’naviyat yuksaklikka ko‘tarilgani sayin uni yuzaga keltirgan inson oldidagi burchini mukammalroq ado etib boradi: insonning o‘zligini chuqurroq tushunib yetishiga, uning mukammallashishiga ta’sir etadi. Boshqacha qilib aytganda, inson mehnati va umuman faoliyati tufayli tabiat, moddiy borliq madaniy- lashadi, madaniylashgan atrof-muhit vositasida esa inson o‘zining haqiqiy tabiatini, mohiyatini bilib boradi.

Ilmiy falsafaning ta’limotiga ko‘ra, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining taraqqiyoti madaniyat rivojlanishi- ning asoslarini tashkil etadi. Ishlab chiqarishning ikki asosiy turi moddiy va ma’naviy tuzilmalariga qarab madaniyatning tarkibi ham ikki asosiy ko‘rinishga moddiy madaniyat va ma’naviy madaniyatga bo‘linadi.

Moddiy madaniyat insonning yaratuvchilik faoliyati hamda uning natijalarini o‘z ichiga oladi. Moddiy madaniyatga mehnat qurollari, turar joylar, inshoatlar, turmush buyumlari, kiyim-kechak, transport, aloqa vositalari va boshqalari kiradi. Ma’naviy madaniyat inson ma’naviyati tarkibini o‘z ichiga oladi. Ma’naviy madaniyatga ong, bilim, saviya, ta’lim, axloq, falsafa, fan, san’at, adabiyot, din va hokazolar kiradi.

Ilmiy falsafa moddiy va ma’naviy madaniyatlarni bir biridan ayri holda emas, balki o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganadi. Moddiy madaniyatga qarab ma’naviy madaniyat darajasini, ma’naviy madaniyatga qarab esa moddiy madaniyat ahvolini belgilash mumkin.

Madaniyatning amaliy ifodasi va taraqqiyot darajasi ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlariga bog‘liqligi sababli uning turli ijtimoiy davrlardagi amaldagi ifodasi, xususiyatlari, taraqqiyot darajasi ham muayyan ijtimoiy davr ishlab chiqarish munosabatlari, o‘sha davr iqtisodiy, siyosiy holatlarining mahsulidir. Shuning uchun ham madaniyat qadimgi davr madaniyati, o‘rta asrlar madaniyati, yangi davr madaniyati, qadimgi Misr, Yunon, Xitoy, Hindiston madaniyatlari, Markaziy Osiyo madaniyati kabi tarixiy va hududiy turlarga bo‘linadi.

Dunyo madaniyati o‘z mohiyati va mavqei bilan ijtimoiy, umumjahoniy, umuminsoniy hodisadir. Har qanday umumiy hodisa singari umumbashariy madaniyat ham milliy madaniyatlar durdonala- ridan tarkib topgandir. Har bir millat o‘z tarixi, madaniy merosi, qadriyatlari, psixologiyasi, turmush tarzi, ishlab chiqarish xususiyatlari va boshqa ayri sifatlari asosida o‘z milliy madaniyatini shakllantiradi va rivojlantiradi. Milliy madaniyatning eng nodir durdonalari asosida umumjahon, umuminsoniy madaniyat yuzaga keladi.

Shuni ta’kidlash kerakki, umuminsoniy madaniyat milliy mada- niyatlar nodir durdonalarning mexanik ravishdagi yig‘indisidan iborat emas. Dunyo madaniyati milliy madaniyat durdonalarini asrlar davomida sayqallashtirib ularga umumiylik hamda yorqin bo‘yoqlar berib umumjahon qadriyatlariga aylantiradi. Shu yo‘l bilan dunyo madaniyati doimiy va uzluksiz ravishda milliy madaniyatlarning abadiy jo‘shqin bo‘yoqlaridan kuch oladi. O‘z navbatida milliy madaniyatlar ham dunyo madaniyati gulshanidan tinimsiz holda oziqlanib boradi. Madaniyat umumiy bo‘lishi bilan birga jamiyat hayotining alohida sohalariga moslashgan ko‘rinishlariga egadir. Chunonchi madaniyatning mehnat madaniyati, kasb-kor madaniyati, ma’naviy madaniyat, turmush madaniyati, axloq madaniyati, huquq madaniyati, siyosiy madaniyat kabi ko‘rinishlari mavjud. Madaniyatning bunday xilma-xil ko‘rinishlari

jamiyatning ayni shu jabhalari uchun hayotiy ahamiyatga egadir. Buning sabablari ayon. Ijtimoiy hayotdagi har bir jabhaning taraqqiyot darajasi ana shu sohalardagi madaniyatning qanday ahvolda ekanligiga bog‘liqdir. Muayyan bir soha taraqqiyotining yuksalishi shu sohadagi madaniyatning yuksakligidan dalolat beradi, yuksak madaniyat esa o‘sha sohani yanada taraqqiy etishiga undaydi, bu jarayon cheksizdir.

Madaniyatning yuzaga kelishi ham, namoyon bo‘lishi va amaliyoti ham jamiyat hayoti bilan bevosita bog‘liqdir. Jamiyat – bu insonlar yashayotgan, faoliyat ko‘rsatadigan dunyo. Jamiyat ayni vaqtda inson faoliyati tufayli yuzaga keladigan madaniyat dunyosi hamdir. Binobarin, madaniyat kishilar faoliyatiga singib ketgan va o‘z xususiyati, quvvati vositasida inson faoliyatining takomiliga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Madaniyatning ijtimoiy xossalari shu bilan belgilanadi.

Xullas, madaniyat taraqqiyoti jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga uzviy ravishda bog‘liqdir. Har bir tarixiy davr madaniyati ayni shu davr ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy tartiblarining mahsulidir. Bu hol madaniyat, san’at, adabiyot taraqqiyotining umumiy xossalari va qoidalarini tashkil etadi.

Shu bilan birga madaniyat, ayniqsa san’at taraqqiyoti faqat jamiyat taraqqiyotiga, undagi ijtimoiy o‘zgarishlariga, jamiyatning ishlab chiqarish usuliga tobe bo‘lib qolmasdan, o‘z ichki taraqqiyot imkoniyatlariga ham egadir.

Madaniyat, san’at, adabiyot taraqqiyoti ichki imkoniyatlaridan eng oldingi davr madaniyati yutuqlaridan yangi davrda amalda foydala- nishdir. Chunonchi, madaniyat va san’at muayyan bir ijtimoiy tarixiy davr ikkinchi bir tarixiy davrga o‘tishi bilan siyosat yoki mafkura singari darhol boshqa tusga kira qolmaydi, balki o‘zining amaldagi shaklda davom etadi.

Shu bilan birga yangi davr ijtimoiy-siyosiy talablari darajasida tarixiy an’analar mazmunini to‘ldirib boraveradi. Bu bilan madaniyat, san’at, adabiyot o‘z taraqqiyoti uchun ijtimoiy kuchdan tashqari «o‘z- o‘zidan» – ichki imkoniyatidan ham madad oladi. Bu madaniyat va san’atning o‘ziga xos nisbatan mustaqil rivojlanish qonunidir.

Bu qonunning hayotiyligini ijtimoiy taraqqiyotning har bir ijtimoiy o‘zgarish bosqichlaridan ko‘rish mumkin. Zotan, ijtimoiy-tarixiy davr o‘zgarishi bilan mehnat qurollari, ashyolar, turar joy va inshoatlar yo‘q qilib tashlanmaydi, balki ular yangi ijtimoiy davr uchun xizmat qilaveradi, xalqning badiiy xazinasi, musiqasi, raqsi va hokazolar tarix sahnasidan tushib ketmaydi, balki oldingidek maroq bilan ijro

etilaveradi. Ya’ni eski madaniyat ijtimoiy hayotning o‘zgarishi bilan yo‘qolib ketmaydi, balki madaniyat merosni, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni to‘ldirib, boyitib boradi.

Ko‘rinib turibdiki, madaniyatning butun borlig‘i inson bilan, insonning faoliyati bilan chambarchasdir. Madaniyat inson tufayli yuzaga keladi, inson tufayli yuksaladi, insonning faoliyati tufayli jamiyatga xizmat qiladi. Xullas, madaniyat hodisasining markazida inson turadi. Madaniyatning jamiyatga ko‘rsatadigan ta’sir-foydasi esa inson shaxsiga, uning madaniyatga nisbatan munosabatiga bog‘liqdir. Tabiiyki, tom ma’nodagi madaniyatli inson o‘z faoliyati tufayli madaniyatning jamiyatga ta’siri kuchaytirib boradi.

Madaniyat bevosita sivilizatsiya bilan bog‘lik, ular o‘rtasida umumiy aloqadorlik mavjud.

«Sivilizatsiya» so‘zi lotincha «grajdanlik» yoki «davlatchilik» ma’nosini anglatadi. Sivilizatsiya ishlatilish ma’nosiga ko‘ra «mada- niyat» tushunchasining sinonimidir. Shuning uchun ham «sivilizatsiya» so‘zi 18 asrdan boshlab «madaniyat» so‘zi bilan bir ma’noda ishlatilib kelinadi.

Lekin, shu bilan birga, sivilizatsiya umuman madaniyatni, mada- niyat taraqqiyoti jarayonlarini, madaniyatning o‘ziga xos qonuniyatlarini va xususiyatlarini o‘zida to‘liq ifodalamaydi. Sivilizatsiya kishilik jamiyati madaniyati taraqqiyotining muayyan bosqich (yoki bosqichlari) darajasini, pog‘onasini ifodalaydi. Shu sababli sivilizatsiya muayyan bir tarixiy ijtimoiy munosabatlar madaniyati pog‘onasini ifodalab, bosqichlik (formatsion) xususiyatiga egadir. Sivilizatsiya jamiyatning haqiqiy insoniy munosabatlar tomon harakatini o‘zida aks ettirib, tinimsiz ravishda umuminsoniy fazilatlarni to‘plab boradi.

Kishilik tarixining sivilizatsiyasiga o‘tish tarixi juda uzoq qadimiyatga, insoniyatning vahshiylikdan ijtimoiy taraqqiyot darajasiga chiqish tarixiga borib qadaladi. Sivilizatsiya bosib o‘tgan yo‘l insoniyat jamiyatining buyuk taraqqiyot yo‘lidir. Shuning uchun ham sivilizatsiyalashgan jamiyat deganda adolatga asoslangan jamiyatni tushunamiz. Sivilizatsiya o‘z mohiyatiga ko‘ra vahshiylikka tamoman teskari va, aksincha, unga nisbatan buyuk yuksak hodisadir.

Sivilizatsiyaning mohiyati jamiyatda inson uchun barcha qulaylik- larning, imkoniyatlarning, insoniy munosabatlar erkinligining, o‘z davriga ko‘ra mukammal komunikatsiyalarning, ma’naviy madaniyat ravnaqining, inson uchun zarur moddiy-texnik ashyolarning va boshqalarning hozirligini taqozo etadi. Inson uchun bunday imkoniyat va

qulayliklar mavjudligiga erishish sivilizatsiyaning mazmuni va maqsadini tashkil etadi.

Madaniyat esa ijtimoiy hayotning tomir-tomiriga, insonning ham moddiy, ham ma’naviy dunyosiga, inson faoliyatining barcha jabhalariga singib ketgan hodisadir. Madaniyat bu ijtimoiy hayot sifatini ifodalovchi mezon, insonlar hayotiy faoliyati rivojlanishining o‘ziga xos usulidir. Madaniyat – ko‘p qirrali ijtimoiy hodisa. U insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni, shuningdek, jamiyat va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solib, mo‘tadillashtirib boradi, muayyan tarixiy shaxs zotini shakllantiradi. Madaniyat, shuningdek, qadriyatlar majmuasi va bu majmua yaratilishining usulidir.

Madaniyat va sivilizatsiyaning yuqorida qayd etilgan xususiyatlari asosida ularning mohiyatini quyidagicha ifodalash mumkin: madaniyat – bu inson shaxsiyatini barkamolligining o‘lchash, sivilizatsiya esa jamiyat taraqqiyotining o‘lchamidir. Bu ikkala o‘lcham bir-birlari bilan doimo uzviy bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi. Madaniyat va sivilizatsiyaning mazmunlari va o‘lchamlari jamiyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida o‘zgarib, boyib, mukammallashib boradi. Madaniyat bo‘lmagan yerda sivilizatsiya yuzaga kelmaydi, sivilizatsiya o‘z navbatida, madaniyatning keyingi taraqqiyoti uchun yo‘l ochadi.

Ijtimoiy taraqqiyotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi, madaniyat va sivilizatsiya ibtidosi va taraqqiyotining asosida inson, uning faoliyati, yaratuvchilik mehnati yotadi. Inson mehnatisiz, uning ijtimoiy dadil faoliyatisiz madaniyat va sivilizatsiya taraqqiyoti haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, madaniyat va sivilizatsiya ham o‘z taraqqiyot jarayonida inson shaxsini takomillashtirib, uning mehnati va umuman ijtimoiy faoliyati uchun qulayliklar yaratib boradi.

Qayd etish kerakki, bizning mamlakatimiz – O‘zbekiston zamini azal-azaldan madaniyat va sivilizatsiya rivoj topgan tarixiy manzillardan hisoblanadi.

Respublikamiz Prezidenti I.Karimov xalqimiz tarixi haqida gapirib, ko‘hna madaniyatimizning quyidagi muhim bir omilini qayd etadi.

«Bizning ajdodlarimiz, xalqimiz, – deydi Prezident, – qadim-qadimdan o‘troq yashagan, millatimizning iligi o‘troq madaniyat sharoitida qotgan. Xalqimizdagi «iligi to‘q, baquvvat» degan tushuncha, men, hatto, qonuniyat degan bo‘lardim, bejiz paydo bo‘lmagan. O‘zbek xalqining iligi to‘q, baquvvat demoqchiman. Yana tilimizda «tagli-to‘g‘ri», «palagi toza» degan iboralar ham bor. Bu bir joyda muqim yashagan, o‘z

turmush tarziga, axloq-odob mezonlariga, aqidalari va tafakkur tarziga ega bo‘lgan xonadonlarga nisbatan aytiladi. Butun ommani, bir necha yuz minglab, millionlab aholini birlashtirgan aqidalarga, mezon va qoidalarga ega bo‘lgan xalqni qanday izohlash, ta’riflash mumkin?! Ana shu hayotiy va ijtimoiy mantiqdan kelib chiqsak, ta’rif va izoh bitta bo‘ladi – milliy borlig‘imiz, madaniyatimiz ildizi, tomiri o‘troq bo‘lgan»¹.

O‘troq turmush tarzi, ilm-ma’rifatga intilish, o‘z urf-odatlarini muqaddas deb bilish va hokazo fazilatlar har qanday millat madaniyati va sivilizatsiyasi uchun muhim manbalar bo‘lib hisoblanadi. Ana shunday teran ma’naviy xislatlar sohibi bo‘lgan ajdodlarimiz ko‘p ming yillik tarixida o‘z zamonasiga nisbatan yuksak madaniyat boyliklarni yaratdi, sivilizatsiyasi ustun bo‘lgan davrlarni boshidan kechirdi. Bu bilan faqat milliy madaniy taraqqiyotiga emas, jahon madaniyati va sivilizatsiyasi rivojiga ham sezilarli ta’sir etdi.

Mustaqil O‘zbekistonda hozir amalga oshirilayotgan olamshumul islohotlar jarayonida, mamlakatda fuqarolik jamiyati va demokratiyaga asoslangan huquqiy davlat qurilishida birinchi galda asrlar davomida xalqimiz yaratgan ana shu bebaho ma’naviyatdan unumli foydala- nishimiz lozim. Shu bilan birga mamlakatimizda adolatli jamiyatni shakllantirish va rivojlantirishda jahon madaniyati va sivilizatsiyasi to‘plagan nodir tajribadan ham oqilona foydalanishimiz zarur.