Сафарова Дилбар Джамаловна биология фанлари номзоди, доцент

Моякларнинг эндокрин функцияси

Эркак жинсий безлари – мояклар ишлаб чиқарган гормонлари қонга ўтади. Моякда эндокрин функцияни интерстициал ҳужайралари ёки Лейдиг ҳужайралари бажаради. Бу йирик ҳужайралар тўда-тўда бўлиб қон томирлар атрофида, уруғ каналчалар орасида жойлашган. Бу ҳужайралар эркак жинсий гормони – тестостеронни ишлаб чиқарадилар. Тестостерон эркаклар организмига хос бўлган иккиламчи жинсий белгиларни ҳосил бўлишини таъминлаш билан бир қаторда, простата ҳужайраларига, уруғ пуфакчаларга, буйраклар, тери ҳужайраларга ҳам таъсир кўрсатади, уларнинг ўсишини, функционал фаолли-гини оширади, оқсиллар синтезини ҳужайралларда жадал-лаштиради, тўқималар ўсишини тезлаштиради. Гормонни муҳим вазифалаларидан бири – бу сперматогенез жараёнига таъсир этиши: қонда гормоннинг миқдори паст концен-трацияда бўлса, сперматогенез жараёни активлашади, аксинча микдори ошиб кетса сперматогенез сустлашади.

Аёлларнинг жинсий аъзолари

Аёлларнинг ички жинсий органларига тухумдонлар, бачадон найлари, бачадон, қин ва ташқи жинсий аъзолари киради.

Аёлларнинг жинсий аъзолари яхлит мурдада ва алоҳида ажратилган органлар комплексида ўрганилади. Кичик тоснинг шаклига, жойлашишига, тухумдонларнинг қорин пардага, бачадонга ва бачадон найларига нисбатан жойлашишига алоҳида аҳамият берилади. Сўнг бачадон шаклига, сийдик пуфаги ва тўғри ичакка нисбатан жойлашиш хусусиятларига эътибор берилади.

Бачадоннинг кенг бойлами билан хусусий бойламлар ҳам кўрсатилади.

Тухумдон – генератив ҳам гормонал функцияни бажаради. Генератив функцияси тухум ҳужайралар ишлаб чиқаришдан иборат. Эндокрин функцияси эса прогостерон ва эстрадиол (фолликулин) гормонларни ишлаб чиқариш-дан иборат.

Тухумдонлар – жуфт без бўлиб, эллипсимон шаклга эга, кичик тос ичида жойлашган ва бачадоннинг кенг бойлами воситасида бачадонга тортилган. Тухумдон пўст ва мағиз моддадан иборат. Мағиз моддаси марказда жойлашган бўлиб, бириктирувчи тўқима ва орасига кирган қон томир-лар ва нервлардан иборат. Пўст моддаси четдан жойлашиб, бирламчи, етилувчи ва атретик – инволюцияга учраган фолликулалар, чандиқлар ва сариқ таналардан иборат. Ҳар битта фолликул пуфакча бўлиб, ичида тухум ҳужайраси етилади. Фолликул ичидаги тухум ҳужайра етилгандан сўнг, фолликул девори ёрилади. Етилган тухум ҳужайраси аввал қорин бўшлиғига, кейин бачадон йўлига тушади. Одатда 28 кунда битта фоликул етилади. Фолликул ўрнида сариқ тана ривожланади. Сариқ тана такомилида тўрт босқич фарқ қилинади: а) пролиферация ва васкулуляризация босқичи – эпителий ҳужайраларнинг тез кўпайиб кетиши ва бирик-тирувчи тўқима ичига капиллярни тез ўсиб Кириши; б) безли метаморфоза босқичи – фолликуляр эпителийсини гипертро-фияга учраши, ҳужайралар таркибида лютеин пигменти тўпланиши ва сариқ тана ўзининг прогестерон гормонини ишлай бошлаши; в) гуллаш босқичи иккинчи босқичдан сўнг бошланиб, яшаш муддати ҳар хил. Агар тухум оталанмаса, сариқ тананинг гуллаш даври 12-14 кун давом этади. Бундай танани ҳайз сариқ тана деб аталади. Агар тухум оталанса, сариқ тана узоқ муддат сақланиб қолади ва ҳомиладорлик сариқ танаси дейилади. Ҳайз сариқ тана билан ҳомиладор-лик сариқ танаси ўз тузилиши, функцияси ва такомили билан бир-биридан фарқ қилмайди. Ўз функциясини адо этгандан кейин ҳайз сариқ тана ҳам, ҳомиладорлик сариқ танаси инволюцияга учрайди; г) тескари такомил босқичида инволюция жараёни бошланади. Бунда сариқ тананинг без ҳужайралари аста-секин ўз лютеинини йўқотади ва атрофияга учрайди, бириктирувчи тўқима эса, аксинча, ўсиб кетади. Натижада илгариги сариқ тана ўрнида бириктирувчи тўқимали чандиқ ҳосил бўлади ва тухумдон деворида бир неча йил мобайнида чандиқ сақланиб қолади.