Sabzavot ekinlarining kelib chiqish makonlari

Sabzavot o‘simliklarining havo-gaz muhitiga munosabati. Atmosferaning
gazli qismi tarkibi asosan quyidagilardan iborat: azot – 78%, kislorod – 21%,
karbonat angidrid – 0,03% va suv bug‘i – 1% ga yaqin. Bulardan tashqari chiqindi
gazlar va ishlab chiqarishlardan ajraladigan gazlar hisobiga (polyutantlar bilan) u
ifloslanadi. O‘simlik uchun barcha gazlardan faqat azot betaraf hisoblanib, qolganlari
esa ma’lum darajada unga ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi.
Kislorod o‘simliklarning nafas olishi uchun zarur, lekin uning er ustki qismi
kislorodga muhtojlik sezmaydi. Ammo tuproq me’yoridan ortiq nam bo‘lsa yoki
bostirib sug‘orilganida ekilgan urug‘lar va nihollarning ildiz qismi kislorod
yetishmasligidan qattiq zararlanadi, ayrim hollarda nobud bo‘ladi. Bulardan tashqari
sabzavotlar tashish va saqlash davrida kislorodning yetishmasligidan qiynaladi.
Zichlashib qolgan tuproqda, sun’iy tayyorlangan substratlarda hamda ozuqali
suvlarda (vodnaya kultura) o‘simliklar o‘stirilsa, ular tarkibida kislorodning etarli
bo‘lishi (5 mg/l dan kam bo‘lmasligi) katta ahamiyatga ega. Kislorodning
yetishmasligi o‘simliklarning tuproqdan suvni o‘zlashtirishini qiyinlashtiradi. Tez
o‘sadigan o‘simliklar (bodring va shampinion) ning ildiz qismi kislorod bilan
ta’minlanishga o‘ta talabchandir. Urug‘larning tez va bir vaqtda unib chiqishini
ta’minlash uchun ularni barbatirlaganda kisloroddan foydalaniladi.
Ochiq maydonda sabzavot yetishtirishda ularni ildiz qismini kislorod bilan etarli
darajada ta’minlashga tuproqqa o‘z vaqtida to‘g‘ri ishlov berish va me’yorida
sug‘orishni tashkil qilish, himoyalangan joyda esa yaxshi aeratsiyaga ega bo‘lgan
substratlardan foydalanish va suv tartibotini nazorat qilish bilan erishiladi.
Kislorod yuqori kontsentratsiyaga ega bo‘lsa kuchli antiseptik (mikroblarni
o‘ldiradigan) bo‘ladi. U o‘simlik hujayralarini zararlab, mikroorganizmlar faoliyatini
susayatiradi. Havo tarkibida kislorodning miqdori 21% dan oshib ketsa, fotosintez
jarayoni sekin o‘tadi va hatto butunlay to‘xtab qolishi mumkin. Kislorod miqdori
kamaysa fotosintez tezlashadi va bu holat ekinning mahsuldorligini oshiradi.