Sabzavot ekinlarining kelib chiqish makonlari

Sabzavot ekinlarining yorug‘likka munosabati va uni sozlash. O‘simlikni
o‘sish va rivojlanish bosqichlarini qanday o‘tishiga nurning spektral tarkibi kuchli
ta’sir etadi. O‘simlik pigmenti 320-760 nm uzunlikdagi to‘lqinga ega bo‘lgan
radiatsiyani singdiradi. Spektr tarkibidagi binafsha, ko‘k va qizil nurlar yaxshi,
ko‘ksariq nurlar esa yomon singadi. Katta to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan radiatsiya
maxsus pigmentlar tomonidan emas, balki o‘simlikni butun tanasi tomonidan
o‘zlashtiriladi, bu, o‘z navbatida, uning isishini ta’minlaydi.
O‘simliklarning biologik tizimiga ultrabinafsha nurlar faol ta’sir etadi. Ular
sun’iy iqlim sharoitda esa o‘simlik gullariga salbiy ta’sir etib, barglarining
to‘kilishiga sabab bo‘ladi va unda ustunlik qiladigan apikalni yo‘qotadi. Yuqori tog‘
zonalarida quyosh nuri tarkibida ultrabinafsha nurlarining ko‘p bo‘lishi
o‘simliklarning past bo‘yli (pakana) bo‘lib o‘sishiga va ular morfogenezida jiddiy
o‘zgarishlar bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ultrabinafsha nurning tushishi yil davomida
o‘zgarib turadi, shuning uchun u quyosh radiatsiyasi tarkibida yozda qish fasliga
nisbatan, kuzda bahorga nisbatan ko‘p bo‘ladi. Bunga sabab atmosfera ozon
qatlamining o‘zgarib turishidir.
Uzun to‘lqinli (730 nm) qizil nur ayrim o‘simliklar urug‘i va tinim davridagi
kurtaklarini o‘sishdan to‘xtatib (ingibirust), barg bandi va bo‘g‘in oralig‘ini
uzaytiradi.
Nurning spektral tarkibi o‘simliklar rivojlanishini tezlashtiradi. Fotosintetik
radiatsiya tarkibidagi to‘qsariqqizil, binafsha va ko‘k nurlar o‘simlikka faol ta’sir
etadi. O‘simliklarga yorug‘ kun uzunligining samarali ta’sir yetishiga uzun to‘lqinli,
salbiy ta’sir yetishiga esa qisqa to‘lqinli Nurlar sabab bo‘ladi.
380-740 nm to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan nurlar o‘simlikda fotosintez jarayoni
o‘tishi uchun energiya manbai hisoblanadi, shuning uchun bular fiziologik faol
radiatsiya (FFR) deb yuritiladi. O‘simliklar o‘sish davrida er yuzasiga tushadigan
fiziologik faol nurlar (FFR) mintaqalararo juda o‘zgaruvchan bo‘lib, shimoliy va
janubiy kengliklarda 1 ga ekinzorga 1 dan 6 mlrd kkal. gacha farklanadi. Nazariya
bo‘yicha, o‘simliklar bu nurlarning 6-8 foizini o‘zlashtirishi kerak, haqiqatda esa
ayrim o‘simliklarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 5-6 foizdan oshmaydi. Odatda FFRni
ukrop – 0,4, petrushka – 0,7, lavlagi – 0,8, sabzi va karam – 0,9-1,0 foizini
o‘zlashtiradi.
Tashqi muhit qulayligida yorug‘lik kuchi o‘simliklarga fotosintez va rivojlanish
jadalligini, gullash, mevalashga kirishishi tezligini o‘zgartiradi, o‘simliklar shakl
tuzilishiga ta’sir ko‘rsatadi. YOrug‘lik kuchsiz bo‘lsa o‘simliklarning gulga kirishiga,
gulshodalar hosil bo‘lishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, barglar mayda bo‘lib, umumiy
biomassasining (poyalarning) ko‘payishigacha olib keladi.
O‘simliklarning nafas olishi uchun assimilyantlar (fotosintez mahsuli) sarfi 10-
15 g/m2 ni tashkil etsa, o‘simliklar yashash faoliyati uchun oziq moddalar
yetishmasligi tufayli generativ rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. Natijada sifatsiz hosil
olinadi. O‘simlikka kuchli yorug‘lik ta’sir etsa fotosintez jarayoni buzilib,
hujayralarning kuyishiga hamda xloroz kasalligiga olib keladi. Fotosintez optimal
o‘tishi jarayonida o‘simliklar yorug‘likka turlicha munosabatda bo‘ladilar.
Shu sababli ular quyidagi guruhlarsha bo‘linadi: