Sabzavot ekinlarining kelib chiqish makonlari

Karbonat angidrid gazi (dioksid SO2) o‘simliklarning organik moddalarni
sintez qilishida eng zarur vosita hisoblanadi. O‘simlik quruq biomassasining 40
foizini fotosintez jarayonida singdirilgan uglerod tashkil etadi. Inson ishlab chiqarish
jarayonida havo tarkibidagi karbonat angidrid gazini ko‘paytiradi, bu asosan yirik
shaharlar va ishlab chiqarish korxonalari atrofida sodir bo‘ladi.
1 gektar maydonda o‘sayotgan o‘simliklar har kuni 500-550 m3 karbonat
angidrid gazini o‘zlashtiradi, buning uchun ular tarkibida 0,03 foiz karbonat angidridi
bo‘lgan 1 million m3 havoni o‘zlashtirish kerak. Havoni karbonat angidrid gazi bilan
to‘yinishi uning tuproqdan ajralishi va havo harakati hisobiga sodir bo‘ladi. Organik
o‘g‘it solingan va mikroflorasi yaxshi 1 ga yerdagi tuproqdan sutka mobaynida 500
kg karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi, go‘ng solinmagan maydonlarda esa uning
miqdori 7-12 marta kam bo‘lib, bunday tuproqda o‘sayotgan o‘simliklar oziq
moddaning hamda karbonat angidrid gazining yetishmasligidan qiynalib o‘sadi.
O‘simliklarni bu gaz va oziq moddalar bilan ta’minlashga tuproqqa organik o‘g‘it
solish va erga sifatli ishlov berish bilan erishiladi. Karbonat angidrid gazini ko‘p
ajralib chiqishiga o‘g‘itlarni qo‘llash tizimi, sug‘orish, mulchalash, qator oralariga
ishlov berish va tuproqning suv-havo tartibotiny tizimli olib borish ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Havo tarkibidagi 0,03% karbonat angidrid gazi o‘simlik uchun etarli emas,
uning miqdori 0,1-0,3% ga etkazilsa fotosintezning jadalligi oshadi va o‘simlik
hosildorligi ko‘payadi. CO2 kontsentratsiyasi 0,23% ga etkazilganda bodring hosili
21-27 va pomidorniki esa 27-32% ga ko‘paygan.
O‘simliklar maqbul sharoitda o‘sib, barglari yaxshi rivojlangan va yorug‘lik
etarli bo‘lsayu, lekin karbonat angidrid gazi yetishmasa ular majruh bo‘lib qoladi. Bir
gektar himoyalangan yerda o‘sayotgan sabzavot o‘simliklari oftobli kunlarda
sutkasiga 700 kg karbonat angidrid gazini o‘zlashtiradi. Ammo texnik usulda
isitiladigan zamonaviy issiqxonalar tuprog‘idan sutka mobaynida 250-500 kg
karbonat angidrid gazi ajraladi. Bu o‘simliklar uchun etarli emas. Yetishmaydigan
gaz miqdorini issiqxonani shamollatish hisobiga qoplash ham mumkin emas. Shuning
uchun issiqxona havosini karbonat angidrid gazi bilan to‘yintirishning turli usullari
qo‘llaniladi (oziqlantiriladi, go‘ng solinadi).
Karbonat angidrid gazi havo tarkibida me’yoridan oshib, 1 foizga etsa, u
o‘simliklarga salbiy ta’sir etadi. Gazning ko‘payib kyetishini ko‘p hollarda o‘simlik
ildiz tizimi sezadi. Tuproqning zichlashib qolishi va qatqaloq hosil bo‘lishi unda havo
almashinuvini yomonlashtiradi. O‘simlik ildiz tizimiga kislorod yetishmaydigan
holatda CO2 kontsentratsiyasi ortib kyetishi o‘simlikning er ostki qismiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘simlnklar qator orasiga kultivatorlar yordamida o‘z
vaqtida ishlov berilib, qatqaloqlar yo‘qotilishi kerak. Shundagina o‘simlikning ildiz
qismini kislorod bilan etarli darajada ta’minlash va shu qatlamdagi ortiqcha CO2
gazining chiqib kyetishi uchun sharoit yaratiladi.
Issiq kunlarda issiqxonalarda yorug‘lik yetishmaydigan bo‘lsa ham SO2 gazi
kontsentratsiyasi ko‘payib kyetishi mumkin. Issiqxona tuproq aralashmasi tarkibida
kaltsiy moddasi ko‘p bo‘lganda SO2 gazi kontsentratsiyasi me’yoridan ortiq bo‘lishi
hisobiga o‘simliklar nekroz kasalligi bilan zararlanadi va barglari sarg‘ayib ketadi.
Mevasabzavotlar saqlashda foydalaniladigan maxsus havo tarkibi
boshqariladigan xonalar havosi tarkibida karbonat angidrid gazi 3-20% bo‘lsa turli
xilda zararli mikroorganizmlarning mahsulotlarga salbiy ta’sir qilishidan saqlaydi.