Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

Fenilalanin va tirozin almashinuvining buzilishi bilan bog‘Iiq
kasalliklar
Turli to ‘qimalarda fenilalanin va tirozin almashinuvida qatnashuv- 
chi fermentlar nuqsoni bilan bog‘liq bir necha irsiy kasalliklar 
m a’Ium.
224

---

Fenilketonuriya. SogTom insonlar jigarida fenilalaninning ko‘p 
bo‘lmagan qismi (-1 0 %) fenillaktat va fenilatsetilglutaminga 
aylanadi. Fenilalanin katabolizmining fenilalaningidroksilaza ka- 
talizlaydigan bu yo‘li tirozin o ‘zgarishi buzilganda asosiy bo‘ladi. 
Bunday o ‘zgarish giperfenilalaninemiya va siydikda alternativ yo 1 
metabolitlarining — fenilpiruvat, fenilatsetat, fenillaktat va fenilat- 
setilglutamin miqdorining ko‘payishi bilan kechadi. Fenilalanin­
gidroksilaza nuqsoni fenilketonuriya (FKU) kasalligiga olib qiladi. 
FKUning 2 xil shakli farqlanadi.
Klassik FKU — fenilalaningidroksilaza genidagi mutatsiyalarga 
bog‘liq irsiy kasallik, ferment faolligining pasayishi yoki to liq 
inaktivlanishiga olib keladi. Bunda fenilalanin konsentratsiyasi qonda 
20 - 30 marta (m e’yorda — 1,0 - 2,0 mg/dl), siydikda m e’yorga 
(30 mg/dl) nisbatan 100 — 300 marotaba ortadi. Fenilpiruvat va 
fenillaktat konsentratsiyasi siydikda, m e’yorda umuman bo‘lmagani 
holda, 300 - 600 mg/dl ga yetadi.
FKUning eng og‘ir ko‘rinishlari — aqliy va jism oniy livojlanish- 
ning ortda qolishi, qaltirash sindromi, pigmentatsiyaning o zgarishi- 
dir. Davolanmaganda bemorlar 30 yoshgacha yashashi mumkin. 
Kasallikning chaqaloqlarda uchrash chastotasi — 1:10 000. Kasal­
lik autosom-retsessiv turda nasldan-naslga o tadi. FKUning og ii 
ko‘rinishlari miya hujayralariga fenilalanin, fenilpiruvat, fenillak- 
tatlam ing yuqori konsentratsiyalarining toksik ta siri bilan bog‘liq. 
Fenilalaninning yuqori konsentratsiyalari tirozin va ti iptofanning 
gematoensefalik to‘siq orqali o ‘tishini chegaralaydi va neyiome- 
diatorlar (dofamin, noradrenalin va serotonin) sintezini tormozlaydi.
Variantli FKU (kofermentga bog‘liq giperfenilalaninemiya) —
H4BP metabolizmini nazorat qiluvchi genlardagi mutatsiya oqibatidir. 
Klinik ko‘rinishlari klassik FKU ko‘rinishlariga yaqin, lekin aynan 
to ‘g ‘ri kelmaydi. Kasallikning uchrashi — 1 min chaqaloqqa 1 -
2 holat. H4BP nafaqat fenilalaninning gidroksillanish reaksiyalari 
uchun, balki tirozin va triptofan uchun ham kerak, shuning uchun 
bu koferment yetishmaganda bu 3 aminokislotaning metabolizmi, 
shuningdek neyromediatorlar sintezi ham buziladi.
Hozirgi vaqtda FKUga javobgar gen mutatsiyasining tashxisini 
DNK diagnostikasi usullari (restriksion analiz va PZR) yordamida 
o ‘tkazish mumkin.
225

---

Tirozinemiyalar. 
Tirozin 
katabolizmining 
jigardagi 
ba’zi 
o ‘zgarishlari tirozinemiya va tirozinuriyaga olib keladi. 3 turdagi 
tirozinem iya tafovut qilinadi.
I tur tirozinem iya (tirozinoz). Kasallik sababi fumarilatsetatni 
fumarat va atsetoatsetatga parchalanishini katalizlaydigan fumariat- 
setoatsetatgidroksilaza fermenti nuqsonidir. To‘planadigan meta- 
bolitlar b a’zi fermentlar va aminokislotalar transport tizimlarining 
faolligini pasaytiradi. Bu o ‘zgarishning patofiziologiyasi murakkab. 
Tirozinozning o ‘tkir shakli chaqaloqlar uchun xosdir. Klinik ko‘ri- 
nishlari — diareya, qusish va o ‘sishdan orqada qolish. Davolanmasa 
bolalar 6-8 oyda jig ar yetishmovchiligidan nobud bo‘ladi. Surunkali 
shakli o ‘xshash, lekin kam simptomlarga ega. 10 yoshda oMim 
sodir bo‘ladi. Bemorlar qonida tirozin miqdori m e’yorga nisbatan 
bir necha marotaba yuqori. Davolash uchun tirozin va fenilalaninni 
kam saqlagan parhezdan foydalaniladi.
II tur tirozinemiya (Rixner-Xanxort sindromi). Kasallik sababi
— tirozinam inotransferaza fermentining nuqsoni. Bemorlarda 
qonda 
tirozin 
konsentratsiyasi 
ko‘paygan. 
Kasallikka 
ko‘z, 
terining jarohatlanishi, yaqqol rivojlanmagan aqliy zaiflik, harakat 
koordinatsiyasining buzilishi xosdir.
Chaqaloqlar tirozinemiyasi (qisqa davrli). 
Kasallik para- 
gidroksifenilpiruvatni gomogentizin kislotaga aylantiruvchi para- 
gidroksifenilpiruvatdioksigenaza fermenti faolligining pasayishi 
natijasida vujudga keladi. Natijada bemorlar qonida para-gidrok- 
sifenilatsetet, tirozin va fenilalanin konsentratsiyasi ko‘payadi. 
Davo- lashda oqsil va vitamin C kam saqlaydigan parhez beriladi.
Alkaptonuriya («qora siydik»). Kasallik sababi — gomogentizin 
kislota dioksigenazasidagi nuqson. Bu kasallik uchun siydik bilan 
ko‘p miqdorda gomogentizin kislotaning ajralishi xarakterli, u havo 
kislorodi bilan oksidlanib, qora pigmentlar - alkaptonlar hosil qiladi. 
Bu metabolik o ‘zgarish XVI asrdayoq yozilgan bo‘lib, kasallikning 
o ‘zi 1859-yiIda yoritilgan. Kasallikning klinik ko‘rinishlari boflib, 
havoda siydikning qorayishidan tashqari, biriktiruvchi to ‘qimaning 
pigmentatsiyasi (oxronoz) va artrit hisoblanadi. Uchrash chastotasi
— 1 mln chaqaloqqa 2-5 holat. Kasallik autosom-retsessiv tipda 
nasldan naslga o ‘tadi. Hozirgi vaqtgacha nuqson genning geterozigot 
tashuvchilarini diagnostik aniqlash usullari topilmagan.
226

---

Albinizm. Metabolik o ‘zgarishning sababi — tirozinazaning 
tug‘ma nuqsoni. Bu ferment melanotsitlarda tirozinning DOFAga 
aylanishini katalizlaydi. Tirozinaza nuqsoni natijasida melanin 
pigmentlarining sintezi buziladi. Albinizmning (lotincha 
cilbus
— 
oq) klinik koTinishlari — teri va soch pigmentlarining boim asligi. 
Bemorlarda kolpincha koTish pasaygan, yorugTiqdan qoTqadi. 
Bunday bemorlar uzoq vaqt quyosh ta ’sirida bo‘lsalar, teri saratoni 
rivojlanadi. Kasallikning uchrash chastotasi - 1:20000.
Katexolaminlar sintezining buzilishi turli nerv-psixik kasalliklami 
keltirib chiqarishi mumkin, patologik o ‘zgarishlar ulaming pasayishi 
va ko‘payishida ham kuzatiladi.
Parkinson kasalligi. Kasallik miya qora substansiyasida dotamin 
yetishmaganda rivojlanadi. Bu eng keng tarqalgan nevrologik kasallik 
(60 yoshdan oshgan insonlar o ‘rtasida uchrash chastotasi - 1:200). 
Bu patologiyada tirozingidroksilaza, DOFA-dekarboksilaza faolligi 
pasaygan. Kasallik uch asosiy simptom bilan kechadi: akineziya 
(harakatlar chegaralangan), rigidlik (mushaklar zo ‘riqishi), tremor 
(qaltirash). Dofamin gematoensefalik to ‘siq orqali o ‘ta olmaydi va 
dori vositasi sifatida ishlatilmaydi. Parkinsonizmni davolashning 
quyidagi tamoyillari taklif qilinadi:
° dofaminning o‘tmishdosh preparatlari bilan o ‘rnini bosuvchi 
davolash (DOFAhosilalari) — levodop, madopar, nakom va 
boshqalar;
° MAO ingibitorlari bilan dofamin inaktivlanishini kamaytirish 
(deprenil, nialamid, pirazidol va boshqalar).
Depressiv holatlar ko‘pincha nerv hujayralarida dofamin va 
noradrenalin miqdorining pasayishi bilan bogMiq. M iyaning chakka 
qismida dofamin gipersekretsiyasi shizofreniyada kuzatiladi.
Xartnup kasalligi. Triptofan almashinuvining maxsus buzilish- 
lariga xosdir. Siydik bilan ko‘p miqdorda indolilatsetat, indolilat- 
setilglutamin va indikan ajralishi, ammo indolilsut kislotaning 
nor- mal miqdorda ajralishi tufayli, ehtimol, metabolik o ‘zgarish 
tripto- fan almashinuvining 1-reaksiyasi bilan bogMiq bo‘lib, asosan 
dekar- boksillanish sodir boMadi. Terida pellagrasimon jarohatlanish, 
psixik o ‘zgarishlar, atakinez hamda giperaminoasiduriya kuzatiladi. 
Zamo- naviy dalillarga ko‘ra, Xartnup kasalligidagi metabolik 
nuqson tripto- fanning ichakda so‘rilishi hamda triptofan va uning
227

---

almashinuv mah- sulotlarini buyraklarda reabsorbsiyasining irsiy 
buzilishiga bog‘liqdir.