Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

traisfya /
\
I ®
O q siJ 
k a n a l i
O o o o 
O O
'¿o
° o >
8 o
Oqo
K o n fo r-
m a tsio n
o zg a-
rishl
b rk in
d iffu z iv a
\ e n g i l -
la sh g a n
d ift'u ziy a 
t- o u 
o o _
Ele k tro k im y o v iy g ra d iy e n t (A p )
|
Z a ry a d g ra d iy e n t 
1 
Y u q o ri 
/
\
pJ st
ira ls iy a
/
\
^ n s c n t r a .s iy a
2.12-rasm. M embrana orqali moddalar tashilishi tiplarining
sxematik aks ettirilishi: a — passiv transportning ta sir
inexanizmi, b - aktiv transportning ta’sir mexanizmi
40

---

Membrananing tashqi yuzasida musbat zaryad (+) yuqori konsen- 
tratsiyaga ega bo‘lsa, ichki tomonida manfiy zaryad (-) konsentratsiyasi 
ustunlik qiladi. Gradiyentning shakllantirish manbayi bo lib, Ca~ , 
Na+ kationlari, organik anionlar va C1“ ioni xizmat qiladi.
Tashqi muhit va hujayraning ichki hajmi o ‘rtasida ionlarning 
taqsimlanishi 
Nernst tenglamasi
bilan ifodalanadi:
bunda, Ai|/G — membranalararo potensial (V), 
R
gaz doimiysi, 
T -
harorat (K); 
F
- Faradey konstantasi; 
n
- ionlar soni; C - kon- 
sentratsiya.
Hujayralar tinch holatda boTganda membrana potensiali 0.05 
0,09V ni tashkil etadi. Plazmatik membrananing ichki tomonida 
manfiy zaryadlarning miqdori ustunlikka ega bo‘ladi.
Tirik hujayrada oddiy va yengillashtirilgan difiuziya bo yicha 
moddalar oqimi hech qachon to‘xtamaydi. chunki konsentratsiyaning 
tenglashishiga hech qachon erishilmaydi.
Tashuvchi oqsil o ‘tkaziladigan moddaga komplementär bo‘lgan 
b o g ian ish markaziga ega bo‘ladi. shuning uchun oddiy difiuziyadan 
farqli yengillashtirilgan diffuziya uchun maxsus moddalarga yuqori 
darajadagi moslik xosdir. 0 ‘tkaziladigan modda translokazaga 
(tashuvchi 
oqsil) birikadi. 
uning konlormatsiyasi 
o ‘zgaradi, 
membranada kanal ochiladi va membrananing boshqa tomonidagi 
modda ozod bofiadi, translokaza yana dastlabki holatini qabui qiladi 
va tashuvchilik vazifasini bajaradi. Kanalda gidrofob qarshilik 
mavjud emas, shuning uchun bu mexanizm yengillashtirilgan 
diffuziya deb nomlanadi. Boshqa holatlarda bir vaqtda bir necha 
oqsil- o ‘tkazuvchilar ishtirok etishi mumkin. Bunday holatlarda 
birikib bo‘lgan moddaning o ‘zi membrananing qarama-qarshi 
tom oniga o ‘tib olm ag‘ncha bir oqsildan boshqasiga (goh bir oqsil 
bilan, goh boshqa oqsil bilan birikkan holda) o ‘tib boradi.
Aktiv transportda oddiy va yengillashtirilgan diffuziyadan farqli 
moddaning o ‘tkazilishi konsentratsiya gradiyentiga qarshi yuzaga 
keladi (2.4-jadvalga qarang). Ushbu usul energiya sarfi bilan bogfiiq, 
ba’zida energiya manbayi ATF gidrolizi b o iish i mumkin (birlamchi 
aktiv transport - 1) yoki bir moddaning gradiyenti boshqa moddaning
41

---

tashilishi uchun q o ‘llaniladi (ikkilamchi aktiv transport - II).
ATF energiyasi hisobiga ba’zi mineral ionlarning faol tashilishi 
ion nasoslari ishtirokida amalga oshiriladi (tashuvchi ATFaza lar). 
Bu oqsilli qurilm a tashiluvchi ionni tanlab biriktirib olish va ATF ni 
gidrolizlash (I) qobiliyatiga ega. Bunda ATF gidrolizining energiyasi 
membrana tomonlari bo‘ylab ionlar konsentratsiyasining energiya 
farqlariga aylanadi. Misol tariqasida natriyli nasos (Na+, K+- ATF 
azalar) ATF hisobiga N a~ va K‘ ionlarini o ‘tkazish qobiliyatiga 
ega. M azkur harakat mexanizmi ATFazaga N a’ ning uchta ionini 
biriktirish bilan tavsiflanadi, ular ATFni ADF va fosfat kislota 
qoldig‘iga parchalovchi fermentni faollashtiradi. Fosfat qoldig‘i 
ATFazaga birikadi, natijada fermentning fosforillanishi yuzaga keladi 
va uning konformatsiyasi o ‘zgaradi. Ion kanali membrananing ichki 
tomonidan yopiladi va tashqi tomonidan ochiladi. Bir vaqtning o ‘zida 
N a‘ ioniga nisbatan biriktirib olish markazining moyilligi kamayadi. 
N a’ ning barcha uchta ioni fermentni tark etadi va uning botflab olish 
markaziga K ‘ ning ikki ioni birikadi, ular ferment konformatsiyani 
teskari yo‘nalishda o ‘zgartiradi; ion kanali membrananing tashqi 
tomonidan yopiladi va ichki tomonidan ochiladi. Bir vaqtda 
fermentdan suv ishtirokida fosfat kislota qoldig‘i ajralib chiqadi. 
K ’ ionlariga m oyillik pasayadi va ular sitozolda ozod bo‘ladi. ATF 
gidrolizining energiyasi membrananing turli tomonlarida ionlarga 
bo‘lgan moyillikni o ‘zgartirish uchun zarurdir. Shunday qilib, ion 
nasosining to ‘liq ish siklida hujayralararo bo‘shliqqa hujayradan 3 
Na+, teskari y o ‘nalishda esa 2 K ’ ionlari o ‘tkaziladi (2.13-rasm).
Natriyli nasos elektrogen rejimda ishlaydi. Bu yerda kationlarning 
o ‘tkazilishi ularning konsentratsiyasidagi farqlar bilan ekvivalent 
emas, bir vaqtning o ‘zida elektrik potensiallar tarqi yuzaga keladi (0,1 
dan kam V). Shunday qilib, membranalararo elektrokimyoviy poten- 
sial (Vm) yuzaga keladi, u hujayra ichida modda konsentratsiyasining 
ortiqcha miqdorini tenglashtiradi (Donnan muvozanati). K o‘plab 
makromolekulalar membrana orqali erkin o ‘ta olmaydi, shuning 
uchun osmos hisobiga suv hujayra ichiga kirib borishga urinadi, 
hujayra shishadi va membrananing yorilishi yuzaga kelish mumkin. 
Natriy nasosining bajaradigan ishi hujayraning bunday shishishiga 
qarshilik qilishi mumkin, bu esa membrananing har ikki tomonida 
potensiallar farqini yuzaga kelishiga olib keladi.