Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

obese gene (o b )
mavjud. 
Bu genning ekspressiyasi natijasida 167 aminokislota an tashkil
176

---

topgan leptin oqsili hosil bo'ladi, adipotsitlaidasekretsiya ana i va 
gipotalamus retseptorlari bilan bog lanadi. Uning ta siri natijasi a 
neyropeptid Y sekretsiyasi pasayadi. Neyropeptid Y ovqat tarti 1111 ’ 
hayvonlarda ovqat izlash va iste mol qilishni stimu ay i. T o ‘ yganlik 
hissini boshqaruvchi boshqa peptidlar ham, masalan xolesistokinin, 
neyropeptid Y sekretsiyasiga ta sir etadk S un ay y o ‘ l bilan leptin 
o ‘ sish va reproduksiyaga zarur yog miq on boshqaruvchisi rolini 
bajaradi. Semizlikda leptin miqdori turlicha b oiish i mumkin.
YogTar sarflanishining kuchayishi yoki kaxeksiya
YogTar sarflanishining kuchayishi va organizmning o ta ozib 
ketishi 
kaxeksiya
deb nomlanadi. Bu holat quyidagi omillarga 
b og‘ liq:
a) alimentar omil: iste’ mol qilgan ovqat kaloiiyasi jihatidan past 
bo‘ lib, sarflanayotgan energiya yuqori b o‘ lgan holatlarda;
b) saraton kasalligi rivojlanayotganda: o ‘ sma to qimasida 
modda almashinuvi kuchaygan bodib, butun organizmdan energiya 
moddalarini tortib oladi, natijada ozib ketishi kuzatiladi;
d) 
qandli diabetda: modda almashinuvi yuqorida ko‘ rsatilgan 
va y o g ‘ lar, asosan. glyukoza sinteziga sarflanadi;
e ) 
gipertireozda: qalqonsimon bez gormonlari asosiy modda 
almashinuvini kuchaytirib yuboradi.
Ateroskleroz nazariyalari
Hozirgi vaqtda aterosklerozning kelib chiqishiga oid yaratilgan 
bir necha nazariyalar mavjud. Shulardan Anichkovning infiltratsion 
nazariyasi b o iib , bu nazariyaga binoan «xolesterinsiz ateroskleroz 
bo'lm aydi». Boshqa nazariyaga binoan lipoproteinlarning oqsil 
qismida o ‘ zgarish bo‘ lib, u organizmlarga yot bo‘ lgan holda 
immunologik reaksiyalaming kuchayishiga olib keladi (K lim ovn in g 
autoimmun nazariyasi). Amerikalik olimlar Goldsteyn va Braunlar 
tomonidan yaratilgan nazariyaga binoan ateroskleroz kelib chiqishida 
dislipoproteinemiyaning ahamiyati cheksizdir. Ushbu nazariyalarga 
qisqacha to‘ xtalib o ‘ tamiz.
Autoimmun 
nazariya 
(A .N . 
K lim ov). 
Odam 
organizmida 
autoimmunxossalarigaegabo‘ lganZJPLPyoki ZPLPh osil b o‘ ladi. Bu 
lipoproteinlarning oqsil qismlariga qarshi antitelo ishlab chiqariladi. 
Immun kompleksi “ antitelo - ZJPLP” hosil bo‘ ladi. Bu esa endotelial 
hujayralar o'tkazuvchanligining buzilishi va kompleksni tomir
177

---

devorida to‘ planishiga sababchi boMadi. Arterial qon tomir devorini 
o ‘ tkazuvchanligining ortishi arteriyaga lipoproteinlar kirishiga qulay 
sharoit tug‘ diradi.
Z Y u L P 7-12 nm diametriga ega va markazida gidrofob y o g 1 
qismi va atrofida fosfolipid va globulyar apoprotein qatlami b oia d i. 
Bu qatlarn zarrachaning eruvchanligini ta’ minlaydi.
Oqsil qismi 2 xil apoproteindan iborat: apo-A va apo-C. 
Apoprotein Aningapo-A-1 apo-A-2 laroqsil qismining 90% ini 
tashkil etadi. Ular
o ‘ zaro 
aminokislotalar 
tarkibi, 
birlamchi 
va 
ikkilamchi 
strukturalari va immunologik xususiyatlari bilan farq qiladi. 
A poprotein -A -1 ning molekulyar massasi 28000, apo-A-2 niki esa
— 17000 daltonga teng.
Anichkovning infiltratsion nazariyasi. Hayvonlarda o ‘ tkazilgan 
tajribalarda 
xolesterin 
k o‘ p 
miqdorda 
kiritilganda, 
ularda 
ateroskleroz kasalligi kuzatilgan. Am m o bu hastalik xolesterin berish 
to‘ xtati!gandan so‘ ng qayta tiklangan, shuning uchun bu nazariya 
k o‘ proq muhim tarixiy ahamiyatga ega.
Goldsteyn 
va 
Braunlar 
nazariyasiga 
ko‘ ra 
ateroskleroz 
kelib chiqishida asosan dislipoproteinemiya ahamiyatga ega. 
Kapillyarlarning 
endotelial 
hujayralarining 
yuzasida 
maxsus 
reseptorlar bo‘ lib, ular ZPLPlarni bog'lab, plazmadan hujayraga botib 
kiritadi. Natijada xolesteringa boy b o ig a n lipoprotein hujayraga 
uni olib kiradi. Hujayra lizosomalarida Z P L P va xolesterin efirlari 
gidrolizga uchrab, erkin xolesterin hosil bo‘ ladi. Hujayrada to‘ planib 
qolgan xolesterin u yerdan Z Y u L P tarkibida olib chiqib ketiladi. 
Qon tarkibida dislipoproteinemiya vujudga kelganda xolesterin 
hujayrada to ‘ planib qoladi. Bunga ko‘ maklashuvchi omillardan 
biri yuqori qon bosimidir. Elektron mikroskopda bunday hujayralar 
« k o ‘ piksimon» ko‘ rinishga ega boMadi. Ortiqcha xolesterinni 
sarflash uchun hujayralar bo‘ linishi kuzatilgan, ammo bu yanada 
qon tomirlar torayishiga olib keladi.
Ateroskleroz birinchi navbatda yurak ishemik kasalligi bilan 
kuzatiladi. Ateroskleroz va yurak ishemik kasalligining oldini olish 
va bartaraf etish biokim yoviy yoMlaridan yuqorida ko‘ rsatilgan 
omillami bartaraf etish bilan bogMiqdir.
178

---

7-BO B
O D D IY O Q S I L L A R A L M A S H IN U V I
Organizm uchun aminokislotalaming ahamiyati birinchi navbatda 
ulaming oqsil sintezida foydalanishi bilan belgilanadi, ularning 
metabolizmi organizm va tashqi muhit o ‘ rtasidagi modda almashinish 
jarayonida alohida o ‘ rin tutadi. Bu oqsillaming odam va hayvonlar 
tanasidagi hujayra, to‘ qima va a’ zolaming asosiy tarkibiy qismlariga 
kirishi bilan, fermentativ fiinksiyalar bajarishi, membrana orqali 
moddalaming tashilishi va h.k. bilan tushuntiriladi. Oqsil tabiatiga 
ega gormonlar hujayra barcha tizimlari ishini koordinatsiya qilishda 
muhim rol o ‘ ynaydi.
Aminokislotalar nafaqat oqsil sintezida, balki organizmdagi 
modda almashinish jarayonlarini boshqamvchi ko‘ pgina boshqa 
biologik faol birikmalar, ya’ ni neyromediatorlar va aminokislota 
unumlari b oigan gormonlaming sintezida bevosita ishtirok etadi. 
Aminokislotalar barcha azot saqlovchi oqsil boMmagan birikmalar, 
shuningdek nukleotidlar, gern, kreatin, xolin va boshqa moddalaming 
donori hisoblanadi.
Aminokislotalar katabolizmi A TF sintezi uchun energiya manbayi 
boMishi mumkin. Aminokislotalaming energetik funksiyasi ochlikda, 
ba’ zi patologik holatlarda (qandli diabet va boshq.) va asosan 
oqsil iste’ mol qilganda ahamiyatga ega. Aynan aminokislotalar 
almashinuvi 
tirik 
organizmdagi 
turli 
kim yoviy 
o ‘ zgarishlar 
o ‘ rtasidagi bogMiqlikni amalga oshiradi.
Organizmdagi erkin aminokislotalar fondi taxminan 35 g ni 
tashkil etadi. Qondagi erkin aminokislotalar miqdori o ‘ rtacha 35
- 65 mg/dl. Aminokislotalaming katta qismi oqsil tarkibiga kiradi, 
m e’ yoriy tana tuzilishiga ega insonda (taxminan 70 kg) uning 
miqdori taxminan 15 kg ni tashkil etadi.
Hujayradagi erkin aminokislotalar manbayi — ovqatdagi oqsil- 
lar, to‘ qimadagi xususiy oqsillar va uglevodlardan sintezlangan
179

---

aminokislotalar. Ko‘p hujayralar, yuqori takomillashganlardan tash- 
qari (masalan, eritrotsitlar), aminokislotalami oqsil sintezi uchun 
va shuningdek katta miqdordagi boshqa moddalar: membrana 
fosfolipidlari, gem, purin va pirimidin nukleotidlari, biogen aminlar 
(katexolamin, gistamin) va boshqa birikmalar sintezi uchun sarflaydi.
A minokislotalaming glyukoza (glikogen shaklida) yoki yog‘ 
kislotalarga (uchatsilglitserollar shaklida) o ‘xshab maxsus depo shakli 
yo‘q. Shuning uchun aminokislotalar rezervi vazifasini to ‘qimadagi 
barcha funksional va Struktur oqsillar bajarishi mumkin, lekin bu 
vazifani asosan mushak oqsillari bajaradi, chunki ular boshqalarga 
nisbatan k o ‘pdir.
Organizm va to'qim a oqsillari doimo yangilanib turadi. Inson 
organizmida bir sutkada taxminan 400 g oqsil parchalanadi va tax- 
minan shuncha sintezlanadi. Organizm turli to ‘qimalarida oqsil- 
laming parchalanish va sintezlanish tezligi turlicha:
jigar, ichak shiliiq qavati, pankreas - 10 kungacha; 
gormon va fermentlar - soat va daqiqalar (insulin 6-9 daqiqa); 
gemoglobin, teri va mushaklar oqsillari - 100 kun; 
kollagen va elastin - 300 kun; 
nbrinogen -12 soatdan 4 kungacha; 
plazma globulinlari - 20 kungacha.
Shuning uchun to'qim a oqsillari katabolizmda sarflangan 
aminokislotalar o ‘mini to"ldirishi va boshqa moddalar sintezi 
uchun sarflanishi mumkin emas. Uglevodlar aminokislotalaming 
birlamchi manbayi bo‘ la olmaydi, chunki ulardan ko‘pchilik 
am inokislotalaming 
uglerod 
qismi 
sintezlanadi, 
am inog'm h 
esa boshqa aminokislotalardan olinadi. Demak, organizmdagi 
am inokislotalaming asosiy manbayi bo‘lib ovqat tarkibidagi oqsillar 
hisoblanadi.