S. Y. Yusupov, sh. R. Gulomov, N. B. Nasrullayev

Mantiqiy bombalar
 
mohiyati yashirin holda qachondir, biroq 
ma‘lum shartlarda ishga tushishi lozim bо‗lgan komandalar qatorini 
dasturga kiritishdan iborat.
Troyan otlari 
mohiyati bir vaqtning о‗zida avvalgi ishlashini 
saqlagan holda dastur egasi rejalashtirmagan boshqa funksiyalarni 
amalga oshirish imkonini beruvchi komandalarni begona dasturga 
yashirin holda kiritishdan iborat. 
QDV – virus (virus) – kompyuter virusini kiritish yoki tarqatish 
yо‗li bilan kompyuter ma‘lumotlarini yoki dasturlarini huquqqa ega 
bо‗lmagan holda о‗zgatirish. 
Kompyuter virusi 
– turli kо‗ngilsiz harakatlarni kompyuterda 
bajarish uchun о‗zini boshqa dasturlarga kiritishi (ya‘ni, ―zararlash‖), 
kо‗payishi va yangi viruslarni paydo qilishi mumkin bо‗lgan maxsus 
yozilgan dastur hisoblanadi. 
QDW – 
chuvalchang – 
kompyuter tarmog‗ida kompyuter 
chuvalchangini uzatish, joriy qilish va tarqatish yо‗li bilan huquqqa ega 
bо‗lmagan holda kompyuter ma‘lumotlarini va dasturlarini о‗zgartirish. 
Kompyuter firibgarligi (QF) о‗z tarkibiga turli xildagi kompyuter 
jinoyatlarini sodir etish yо‗llarini oladi: 
QFC – bankomatlardan naqd pullarni о‗marish bilan bog‗liq 
kompyuter firibgarligi. 
QFF – kompyuter qalbakilashtirish – qalbaki qurilmalar yaratish 
yо‗li bilan kompyuter tizimlaridan о‗g‗irlash va firibgarlik. 
QFG – о‗yin avtomatlari bilan bog‗liq о‗g‗irliklar va firibgarliklar. 
QFM – 
kiritish-chiqarish 
dasturlarini 
manipulyatsiyasi 
– 
kompyuter tizimlariga notо‗g‗ri kiritish yoki chiqarish vositasida yoki 
dasturlarni manipulyatsiya qilish yо‗li bilan ulardan о‗g‗irlash va 
firibgarlik. 
Kompyuter 
jinoyatlarining 
bu 
kо‗rinishi 
odatda 
ma‘lumotlarni kiritish-chiqarishda amalga oshiriladigan ma‘lumot kodni 
(data diddling code change) almashtirish usulini о‗z ichiga oladi. Bu 
sodda va shu sababli ham kо‗pincha qо‗llaniladigan usuldir. 
QFP – tо‗lov vositalari bilan bog‗liq kompyuter firibgarliklari va 
о‗g‗irliklar. EHM dan foydalanilib sodir etilgan barcha jinoyatlarning 

---

37 
45% ini tashkil etadigan pul vositalarini о‗g‗irlash bilan bog‗liq eng 
kо‗p tarqalgan kompyuter jinoyatlari kiradi.
QFT - telefon firibgarligi – telefon tizimlariga xizmat kо‗rsatuvchi 
kompyuterlarni tadbirlari va protokollariga dahl qilish yо‗li bilan 
telekommunikatsion xizmatlarga ruxsat. 
Kompyuter sabotaji (QS) quyidagi jinoyatning kо‗rinishlaridan 
tarkib topgan: 
QRG/QRS – qonun bilan himoyalangan kompyuter о‗yinlarini va 
boshqa dasturiy ta‘minotlarni noqonuniy nusxalash, tarqatish yoki e‘lon 
qilish. 
QRT –topografiya qonuni bilan himoyalangan yarim о‗tkazgichli 
mahsulotlarni huquqqa ega bо‗lmagan holda nusxalash – noqonuniy 
tarzda yarim о‗tkazgichli mahsulotlar topografiyasini nusxalash, joriy 
topografiyadan foydalanib, ishlab chiqilgan topografiyaga yoki yarim 
о‗tkazgichli mahsulotning о‗ziga huquqqa ega bо‗lmagan holda tijoriy 
ekspluatatsiya qilish yoki shu maqsadda import qilish. 
Kompyuter sabotaji (QS) quyidagi kо‗rinishdagi jinoyatlardan 
tarkib topgan: 
QSH – apparatli ta‘minotdan foydalanib sabotaj uyushtirish: 
kiritish, о‗zgartirish, о‗chirish, kompyuter ma‘lumotlarini yoki 
dasturlarini sо‗ndirish; kompyuter yoki telekommunikatsion tizimlarini 
ishlashiga xalaqit qilish maqsadida kompyuter tizimlari ishiga 
aralashish. 
QSS – dasturiy ta‘minotga ega kompyuter sabotaji – huquqqa ega 
bо‗lmagan holda kompyuter ma‘lumotlarini yoki dasturlarini о‗chirish, 
zarar yetkazish, yomonlashtirish yoki sо‗ndirish. 
Kompyuter jinoyatlarining boshqa kо‗rinishlariga klassifikatorda 
quyidagilar kiritilgan: 
QZB – jinoiy faoliyatga taalluqli materiallarni saqlash, almashinish 
va tarqatish uchun elektron e‘lonlar doskasidan foydalanish (BBS); 
QZE – tijoriy sir hisoblangan axborotni о‗g‗irlash – iqtisodiy zarar 
yetkazish yoki noqonuniy iqtisodiy ustunlikka ega bо‗lish maqsadida u 
yoki bu asosga, huquqqa ega bо‗lmagan holda tijoriy sir hisoblangan 
axborotni uzatish yoki noqonuniy vositalar bilan о‗zlashtirish; 
QZS – maxfiy xarakterdagi axborotni saqlash, almashinish, 
tarqatish yoki kо‗chirish uchun kompyuter tarmoqlari yoki tizimlaridan 
foydalanish.