S. R. Matiyazova, G. D. Adilova

Sug’urta brokerlari orqali sotish: 
 
Sug‘urta brokerlari – xolis vositachilar, yuridik yoki jismoniy shaxslar bo‘lib, 
mijozning sug‘urta qiluvchi bilan o‘zaro munosabatlarida mijozning vakolatini 
ifodalaydi
28
. Hozirgi paytda Fransiyada 2400 sug‘urta brokerlari mavjud, bu 
sohada ish bilan band kishilar soni esa 16000 kishini tashkil etadi. Broker 
maqomiga ega bo‘lish uchun davlat nazorat idoralari tomonidan beriladigan 
litsenziyaga ega bo‘lish shart, shuningdek, kasb-kor odobiga rioya etilishini 
nazorat qilib turuvchi bironta professional brokerlik assotsiyasiyasida hisobda 
turishi kerak. Broker shuningdek, mijozlar oldidagi o‘z javobgarligi yuzasidan 
sug‘urta polisiga ham ega bo‘lishi zarur. 
Mijozlarni jalb etish uning bosh vazifasi hisoblanadi va bu sug‘urta 
qiluvchining manfaatlari doirasiga kirmaydi. Brokerlar bilan ishlash uchun bosh 
ofislarda mutaxassislar bilan to‘ldirilgan maxsus bo‘limlar (brokerlar bilan ishlash 
departamentlari) tashkil etiladi va ular o‘z mijozlari nomidan harakat qiluvchi 
brokerlarning takliflarini tahlil qiladilar. Agar taklif ularga maqbul kelsa, sug‘urta 
shartnomasini tuzishga rozilik beradilar. Brokerlar mijozlarining asosiy qismini 
korxonalar tashkil etadi, ular tuzayotgan shartnomalarning juda kichik qismi 
jismoniy shaxslarga to‘g‘ri keladi. Brokerlar qoidaga ko‘ra xatarlarning muayyan 
turlari bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘ladilar. Sug‘urta qiluvchilarga o‘z sotuvlarini 
brokerlar orqali kengaytirib borish foydali, chunki ular odatga ko‘ra sug‘urta 
shartnomasini muvofiqlashtirish (bo‘lib-bo‘lib to‘lanadigan sug‘urta mukofotini 
28
Insuranse: Principies and Practice. Compiled by David Bland, The Chartered Insuranse Institut, Great 
Britain,1993 

---

90 
yig‘ishdan tortib, sug‘urta holatini hal etish, sug‘urtalanuvchi tomonidan ehtiyot 
choralarining bajarilishi, xatarning oldini olish shartlariga rioya etilishi) vazifasini 
o‘z zimmalariga oladilar. Sug‘urta qiluvchi o‘zini munosib darajada namoyon 
etgan brokerlarga to‘lovlar miqdorini mustaqil ravishda (kompaniya bilan 
kelishmay turib) belgilash va bu summalarni sug‘urta qiluvchining hisobidan 
avtomatik tarzda chiqarish huquqiga ega, bu esa mijozlarga xizmat ko‘rsatishni 
ancha tezlashtiradi. Shubhasiz, sug‘urta qiluvchi sug‘urta summasining to‘g‘ri 
belgilanishini va qoplamalar to‘lanishining qonuniyligini nazorat qilib turadi. 
Brokerlar xizmat ko‘rsatadigan mijozlarning xususiyatlari sug‘urta qiluvchi 
tomonidan asosan bu mijozlar ishlovchilar soni 10 kishidan ortiq bo‘lgan o‘rta va 
yirik korxonalardan iborat qilib belgilanishida namayon bo’ladi. Barcha yirik 
sanoat korxonalari brokerlik segmentiga kiradi. O‘ta yirik korxonalar faqat o‘z 
muassislari xatarlarini sug‘urtalash bilan shug‘ullanuvchi o‘zlarining KEPT 
brokerlik kompaniyalarini tuzadilar. Shu sababli brokerlar orqali bajarilgan 
sotuvlarning katta qismi yong‘inga qarshi va boshqa turdagi sanoat korxonalariga 
xos sug‘urta turlariga, shuningdek, javobgarlik sug‘urtasiga to‘g‘ri keladi. 
Brokerlar tomonidan keltirilgan xatarlar hajmi hisobiga ko‘rsatilgan xizmatlar yirik 
sug‘urta kompaniyalariga ular to‘playdigan sug‘urta mukofotining 30 – 60 % ini 
beradi. Brokerlarga o‘zlarining shaxsiy talab-ehtiyojalari hisobga olinadigan 
alohida sug‘urta mahsulotiga muhtoj bo‘lgan xususiy shaxslar ham murojaat etishi 
mumkin. Biroq xususiy shaxslarning xatarlari brokerlik kompaniyalari 
aylanmasining juda oz qismini tashkil etadi. Yuksak malakaga ega ekanliklari 
hisobiga, brokerlar iste’mol piramidasining eng yuqori qismini batafsil tahlil 
etishga muhtoj bo‘lgan xususiy shaxslar va korxonalardan iborat bo‘lgan 
mijozlarga xizmat ko‘rsatishga intiladilar. Odatga ko‘ra brokerlar iste’molchilarga 
ularning «qaddi-qomatlariga» moslashtirilgan sug‘urta mahsulotlarini sotadilar. 
Shu sababli brokerlar katta-katta kompaniyalarning bosh idoralari jamlangan yirik 
shaharlarda (butun mamlakat bo‘yicha uch-to‘rtta) guruhlashadilar. Ayni chog‘da 
ayrim brokerlar muzofotlarda ham kichik tadbirkorlar va jismoniy shaxslarga 
xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan o‘z vakolatxonalariga ega bo‘lishadi.
 
Ayrim 

---

91 
sug‘urta qiluvchilar polislarni faqat mustaqil brokerlar orqali sotadi, boshqalar esa 
vositachilarsiz harakat qiladi. Aksariyat kompaniyalar potensial xaridorlarga ta’sir 
etish uchun turli sotuv usullaridan foydalanadi.
29
Brokerlar orqali sotish uchun odatda sug‘urta qiluvchilar sug‘urta 
mahsulotlarining o‘z shartlari va tariflariga ega bo‘lgan alohida jamlanmasini 
ishlab chiqishadi.
30
Brokerlarga xizmat ko‘rsatish sug‘urtalanayotgan xatarlar 
tabiatini yaxshi tasavvur etadigan, sug‘urtalanuvchilarni sug‘urta hodisasi vujudga 
kelishi ehtimoliga qarab ajrata oladigan savodli malakali mutaxassislarga 
(anderrayterlarga) topshirilgani sababli bu o‘rinda qoidaga ko‘ra avvaldan 
belgilangan qat’iy tariflar bo‘lmaydi. Sug‘urtaning umumiy turlari bo‘yicha 
kompaniyalar zarar bo‘yicha ko‘rsatkich raqamini 65 – 70 % dan oshirmasdan 
ushlab turishga harakat qiladilar, chunki ko‘pgina sug‘urta qiluvchilar mukofot 
to‘lovlarining 30 – 35% ini brokerlarga vositachilik haqi sifatida to‘lab berish 
(odatda 10 – 15%), ofisni saqlash va aksiyadorlarga dividend to‘lash uchun 
ishlatishadi. 
Brokerlarga xizmat ko‘rsatish bo‘linmasining tarkibiy tuzilishi qoidaga ko‘ra 
uchta asosiy qismga bo‘linadi:
1. Jismoniy shaxslarni, shuningdek hunarmandlarni va kam sonli (masalan 10 
kishigacha) ishchisi bo‘lgan korxonalarni sug‘urtalash sho‘‘basi. 
2. 10 tadan 500 tagacha ishchi ishlaydigan kichik va o‘rta korxonalarni 
sug‘urtalash sho‘‘basi. 
3. 500 kishidan ortiq ishchi band bo‘lgan yirik va o‘ta yirik korxonalarni 
sug‘urtalash sho‘basi. 
Oxirgi yillarda sho‘bada ba’zan ishchilar soni 1000 dan 5000 gacha bo‘lgan 
o‘ta yirik firmalar alohida bo‘linma sifatida ajratib chiqariladi. O‘z navbatida har 
bir sektor sug‘urtalanayotgan xatar turiga ko‘ra bir qator bo‘linmalarga ajraladi: 
hayotni sug‘urtalash, salomatlik, pensiya, jamg‘arma sug‘urtasi, mashina-
29
Insuranse: Principies and Practice. Compiled by David Bland, The Chartered Insuranse Institut, Great 
Britain,1993 
30
Jask Kinder,Jr.Garry Kinder”Secrets of Successful Insurance Sales” 

---

92 
mexanizmlarning avtosug‘urtasi. Chuqur ixtisoslashtirish orqali mazkur bo‘lim 
tayyorgarligi yuksak darajada bo‘lishiga erishiladi. O‘ta yirik korxonalarni 
sug‘urtalanayotganda, qoidaga ko‘ra anderrayterlarning xatarlar bo‘yicha 
ixtisoslashuvi shart emas, chunki har bir mutaxassis xatarlarning keng turlarini 
qamrab olgan o‘ta yirik shartnomalarning bir nechtasi uchun javob beradi. Bu 
holatda katta firmalar ko‘pincha sug‘urta qiluvchiga to‘g‘ridan to‘g‘ri murojaat 
etadilar va sug‘urta qiluvchi nomidan ish yurituvchi anderrayter nihoyatda keng 
qamrovli masalalar bo‘yicha salohiyatli bo‘lishi shart. 
Sug‘urta brokeriga sug‘urtalovchi qarshi bo‘lmasa, mustaqil ravishda sug‘urta 
kompaniyasini tanlaydi. 
Broker quyidagi vazifalarni bajaradi:
- 
kelishuv asosida kafolatlanadi;
- 
sug‘urta shartnomasini ishonchli korxona bilan tuzilishini kafolatlaydi; 
- 
optimal sug‘urta sharoitida mijozning vaqtini va mablag‘ini tejaydi;
- 
minimal tariflar chegirmalaridan foydalanib badal to‘layotganda tejashga 
imkon beradi; 
- 
nizolar yuzaga kelganda ularni bartaraf etadi va shartnomani yuridik jihatdan 
ko‘rib chiqishni tavsiya qiladi. Lekin shuni takidlab o‘tish kerakki, broker 
sug‘urtalovchi oldida hech qanday yuridik mas’uliyatga ega emas. U 
sug‘urtalovchining to’lov amalga oshirishini ham kafolatlamaydi. Sug‘urta 
brokerlari ishda korporotiv mijozlar bilan ish olib borishlari mumkin. Bunda ular 
maklerlik vazifasini bajarib, sug‘urta kompaniyasidan, o‘z xizmatlari uchun 
taqdirlov oladilar. Xolding sohasidagi brokerlar ham shu vazifalarni bajaradilar.
Broker sug‘urta sohasida vositachilik faoliyatini olib borishi munosabati bilan 
ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan xizmatlari ko‘lami nuqtayi nazaridan faqat 
vositachigina bo‘lib qolmay, u sug‘urtalanuvchining, qayta sug‘urtalanuvchining, 
amaldagi 
qonunchilikka 
muvofiq 
esa 
hatto 
sug‘urtalovchining ham 
maslahatchisidir. Aynan u yoki bu sug‘urta turi bo‘yicha tushuntirish ishlarini olib 
borishi, sug‘urtalovchilar tomonidan taklif etilayotgan sug‘urta dasturlarining 
samaradorligi nuqtayi nazaridan tekshirishi va ulardan sug‘urta qoplamasi 

---

93 
jihatidan, sug‘urtalash narxi jihatidan, qoplash geografiyasi jihatidan va eng 
optimalini tanlab olishi mumkin. U sug‘urta hodisasi sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan 
kechirishda, sug‘urtalanuvchining sug‘urta talablarining qondirilishida, turli 
xildagi ekspertizalarning o‘tkazilishida ishtirok etishi mumkin, shuningdek, u 
talablarning qondirishini hal etish uchun talofat komissiyasining, syurverning va 
boshqa mutaxassislarning jalb etilishini tashkil etishi mumkin. 
Brokerlarining o‘ziga xos muhim xususiyatlaridan biri – ular hamon 
vositachilik faoliyatini “sof holda” chuqur maslahat yordamini qo‘shmasdan olib 
borayotganligi bilan belgilanadi. O‘zbekistonda bo‘lgani kabi, chet elda ham 
broker vositachilik xizmatini ko‘rsatish chog‘ida javobgarlikka ega bo‘ladimi, yo 
yo‘qmi, degan masala munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Masalan, broker mijozning 
sug‘urta shartnomasini yangilash shartlarini kelishishni uzoq vaqt cho‘zib yubordi, 
bu muddat mobaynida shunday vaziyat vujudga keldiki, avvalgi sug‘urta 
qoplamasining vaqti tugab qoldi, yangisi esa hali tuzilmagan, xuddi ana shu vaqt 
oralig‘ida sug‘urta xizmati iste’molchisiga kattagina mulkiy zarar yetkazuvchi 
hodisa sodir bo‘ldi. Yoki, yana bir misol: sug‘urtalanuvchi sug‘urta shartnomasida 
ko‘zda tutilgan sug‘urta mukofotini sug‘urtalovchi bilan keyingi hisob-kitoblarni 
bajarishi uchun brokerning hisob raqamiga o‘tkazib berdi, broker esa hafsalasizlik 
qilib, 
mablag‘larni o‘z vaqtida o‘tkazmadi. Shartga binoan sug‘urta 
shartnomasining kuchga kirish muddati sifatida sug‘urta mukofotining 
sug‘urtalovchining hisob raqamiga kelib tushgan payt belgilanganligi sababli 
sug‘urtalanuvchining mulkiy manfaatlari bo‘yicha sug‘urta himoyasi ish bermadi. 
Chunki sug‘urta shartnomasi bilan qoplanishi zarur bo‘lgan moddiy zarar xuddi 
ana shu davr ichida sodir bo‘ldi. 
Broker tor ma’noda ham, keng ma’noda ham faqat ma’naviy jihatdan 
javobgar bo‘lishi mumkin, degan fikr mavjud. Ammo bunga to‘liq qo‘shilib 
bo‘lmaydi. Broker o‘zi bilan sug‘urtalanuvchi o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida 
ish yuritadi, bunday shartnomada esa, brokerning shartnomaviy talablarni 
bajarmagani uchun javobgarligini ko‘zda tutuvchi qoidalar kiritilishi mumkin. 
Qolaversa, vositachilik xizmatini ko‘rsatuvchi broker sug‘urtalanuvchi va 

---

94 
sug‘urtalovchi o‘rtasidagi vositachi bo‘lib harakat qilar ekan, bozorning malakali 
qatnashchisi sifatida ham javobgarlikka ega. Shunday qilib, broker o‘zining 
sug‘urta vositachiligi faoliyati davomida yo‘l qo‘ygan xato va kamchiliklari tufayli 
mijozga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan kasbiy javobgarligi yuzasidan ham 
sug‘urta shartnomasi tuzishi mumkin. Lekin mana shunday javobgarlik sug‘urtasi 
bo‘yicha tavsiya etilgan limit nihoyatda past darajada bo‘lib, agar broker 
tomonidan biron xatolikka yo‘l qo‘yilsa, ehtimol tutilgan zararni qoplashga yetishi 
gumon. Ayni chog‘da faqat moddiy emas, balki ma’naviy jihatdan ham g‘arb 
davlatlaridagi sug‘urta va qayta sug‘urta brokerlariga yuklatilgan javobgarlik 
darajasi shunchalik yuqoriki, bu narsa ularning ishdagi obro‘-e’tiborlariga, 
demakki, ularning sug‘urta bozorida muvaffaqiyatli ishlashlariga ta’sir ko‘rsatmay 
qolmaydi. Shu sababli ularning ko‘pchiligi mijoz ba’zi qiyinchiliklarga ko‘ra 
vaqtinchalik navbatdagi sug‘urta badalini to‘lay olmaydigan holatlar uchun maxsus 
zahira tashkil etib qo‘yadilar. Shubhasiz, bu kabi o‘zaro qo‘llab-quvvatlash 
sug‘urtalanuvchi tomonidan su’iistemol qilinmaydi, chunki uning sof vijdonli 
sug‘urtalanuvchi sifatidagi obro‘- e’tiboriga putur yetadi. 
Qisqacha aytganda, brokerning bozorning boshqa subyektlari oldidagi 
javobgarligi borasidagi huquqiy maqomi quyidagilardan iborat. Sug‘urta brokeri 
topshiriq bergan sug‘urtalanuvchining oldida xatarlarni ishonchli sug‘urta 
kompaniyasida joylashtirilishi, sug‘urta holati sodir bo‘lgan taqdirda qoplama 
bilan ta’minlanishi, shuningdek, mijozga yetkazib berilayotgan mijozning tijorat 
sirini tashkil etuvchi axborotlarning to‘la va haqqoniyligi uchun javobgarlikka ega. 
Broker shuningdek, sug‘urta kompaniyasi oldida ham o‘zi yetkazib berishi lozim 
bo‘lgan sug‘urtalash obyektlari va xatar darajasi to‘g‘risidagi va keyingi barcha 
muhim o‘zgarishlar to‘g‘risidagi axborotlarning haqqoniyligi uchun ham 
javobgardir. Bundan tashqari broker sug‘urta nazorati idoralariga qonunchilikka 
binoan o‘zi yetkazib berishi lozim bo‘lgan ma’lumotlarning haqqoniyligi uchun 
ham javobgar bo‘lib hisoblanadi. 
Yuridik shaxs bo‘lgan brokerlar shuningdek, sug‘urta shartnomalari bo‘yicha 
sug‘urta badallarini inkassatsiya qilish va sug‘urta to‘lovlarini tashkil etish 

---

95 
(sug‘urtalovchining topshirig‘iga ko‘ra va uning hisobidan) amalga oshirishlari 
mumkin. Sug‘urta brokeri sug‘urtalanuvchining topshirig‘iga ko‘ra xatarni bitta 
sug‘urta shartnomasi asosida bitta sug‘urta tashkilotida ham, bir necha sug‘urta 
tashkilotida ham joylashtirishi mumkin. Sug‘urta brokeri mustaqil vositachi 
o‘laroq sug‘urtalovchining topshirig‘iga ko‘ra sug‘urta shartnomasini o‘z nomidan 
imzolash huquqiga ega emas. U amalda muayyan sug‘urtalovchining 
(sug‘urtalovchilarning) sug‘urta xizmatini sotish bilan shug‘ullanadi. Yoxud 
muayyan sug‘urtalanuvchiga (sug‘urtalanuvchilarga) maqbul keladigan sug‘urta 
xizmatini tanlab beradi. Mas’uliyati cheklangan jamiyat tarzida tuzilgan 
brokerning korporativ soliqqa tortilishi yuridik shaxslar olgan foydani soliqqa 
tortishdan hech qancha farq qilmaydi.