S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

Trankripsiya  lotiiteha  transertpto  so’zidan  olingan  bo'lib,  «ko’chirib  yozish» 

demakdir.  Transkripsiya  deganda  so'zlarni  va  matnlarni  ularning  talaffuzini  hisobga 

olgan hdda muayyan yozuv vositalari yordartiida yozish, ifodalash usuli tushuniladi. 

Transkriptsiya 2 xil bo'ladi: l)itmiy transkripsiya 2) amaliy transkripsiya. Ilmiy 

transkpirtsiya nutqni lisoniy (lingvistik) tadqiq qilishda ishlatiladi. 

Geografik  nomlarni  ifodalashda  amalif  transkripsiyadan  foydalaniladi.  Bu 

so'zlarni  talaffuziga  qarab  yozish,  quloqqa  qanday  eshitilgan  bo'lsa,  shunday  yozish 

demakdir.  Amaliy  transkripsiyani  mukammal  deb  bo'lmaydi.  Chunki  bir  tillarda 

mavjiid  bo'lgan  harf  va  tovushlarning  ba'zilari  boshqa  tillarda  bo'lmasligi  mumkin. 

Bunday tovushlar o'zbekchada ularga yaqinroq tovushlar (harflar) bilan yozilaveradi. 

Misalan,  ruscha  bi  harfi  o'rniga  o'zbekchada  i  harfi  ishlatiladi.  Respublikamizda 

geografik nomlar transkripsiyasi deganda quyidagi masalalar tushuniladi: 

1.  O'zbekistondagi joy nomlarining o'zbekcha imlosi. 

2.  O'zbekistondagi joy nomlarining xorijiy tillarda yozilishi. 

3.  Xorijiy mamlakatlardagl geografik nomlarning o'zbekcha yozilishi. 

---

Respublikamizdagi  geografik  nomlarning  ruscha  yozilish  masalasiga  alohida 

to'xtashga  to'g'ri  keladi.  Bunda  umuman  Markaziy  Osiyodagi  ba'zi  toponimlarning 

transkripsiyasi haqida ham fikr yuritish lozim deb o’ylaymiz, chunki tili va yozuvi bir 

bo'lgan xalqlar o'rtasidagi lisoniy  mushtarakliklar tobora barham topmoqria. Birgina 

misol  keltiramiz.  Qozog'iston  Respublikasining  sobiq  poytaxti  qozoq  tilida  Al-mati, 

uyg'ur  tilida  Almuta,  rus  tilida  Alma-Ata  shaklida  yoziladi,  tarixiy  manbalarda  esa 

Almatu  va  Olmalig'  tarzida  tilga  olingan.  Bu  toponim  negizi  olma  so'zi  bo'lganidan 

shahar nomini respublikamizda o'zbekehada Olmati shaklida yozgan ma'qul. 

Respublikamizda  xorjiy  mamlakatlar  geografik  nomlarini  bevosita  asliyatidan 

o'zbekchaga transkripsiya qilish ishiga qo'l urildi. O'zbekiston Respublikaasi Vazirlar 

Mahkamasi  huzuridagi  Geodeziya,  kartografiya  va  davlat  kadastri  Bosh 

boshqarmasining 

Geoinformatika  va 

kadastr 

milliy 

markazi 

Toponimika 

laboratoriyasida  2001-2002  yillarda  Qirg'iziston,  Qozog'iston  va  Tojikifton 

respublikalari  geografik  nomlarining  o'zbekcha  yozilishi  yo'riqnomalari  yaratildi  va 

qo'llanma  sifatida  tavsiya  etildi.  Kelajakda  hamdo'stlik  mamlakatlari  geografik 

nomlarining transkripsiyasi bo'yichabu tajriba davom ettiriladi. 

Dunyoda 200 dan ortiq mamlakat bor. Ularning har biri uchun geografik nomlar 

transkripsiyasini  yaratish  oson  ish  emas,  qo'shni  turkiy  tilli  respublikalarni  istisno 

qilganda  biz  hozircha  ko'pchilik  mamlakatlar  joy  nomlarini  o'zbekcha  yozishda  rus 

tili transkripsiyasidan foydalanishga majburmiz. 

Aslini olganda, bu prinsip to'g'ri emas.Aslida, Sharq davlatlari, xususan, arab va 

fors  tilli  mamlakatlarning  geografik  nomlarini  bevosita  shu  o'lka  tillaridan 

transkripsiya qilish vaqti keldi. 

Joy  nomlarini  yozishda,  talaffuz  qilishda  ba'zan  xilma-xilliklar,  hatto 

kamchiliklar  uchrab  turadi.  Masalan,  Arabiston  yarim  orolidagi  Kuvayt 

respublikasini  Quvayt  deb  yozib  talaffuz  qilishadi.  Afg'oniston  poytaxti  Kobul 

shahrini Qobil deb nomlash to'g'ri emas. Yevropani Ovro'pa, Germaniyani Olmoniya 

deyishga ham asos yo'q. 

Geografik  nomlar  standartlashtirilsa  va  qonunlashtirilsa,  xatoliklarga  chek 

qo'yilgan bo'lar edi. 

O'zbekistondagi joy nomlarirtirig ruscha yozilishda ham nuqson ko'p. Farg'ona, 

Muborak,  Termiz,  Urganch  kabi  shahar  va  kentlarimizning  Fergana,  Mubarek, 

Termez,  Urgench  shaklida  yozilishi  va  talaffuz  qilinishiga  hech  ham  qo'shilib 

bo'lmaydi. Rus tili ta'sirida Ohangaron shahri o'zbekchada ham Angren shaklini oldi. 

Zomin  nomini  ruschada  Zaamin  tarzida, Vodil qlshlog'i  nomini  Vuadil, Arg'in 

qishog'i  nomini  Argen,  Obiraxmatni  Auraxmat,  Sangzor  vodiysi  va  daryosi  nomini 

Sanzar  yozish  esa  biron  grammatik  qoidaga  to'g'ri  kelmaydi.  Bunday  misollarni 

ko'plab keltirish mumkin. 

Yuqorida  qayd  qilinganidek,  Turkistondagi,  jumladan  O'zbekistondagi  joy 

nomlarini,  shuningdek,  kishilarning  ism-familiyalarini  buzib  yozish  o'tgan  asrning 

oxirgi  choragidan  chor  Rossiyasi  Turkistonni  bosib  ola  boshlagan  davrdan 

boshlangan. Bunda Turkistonni Turkestan, Nurota tog'larini Nuratau, Binokat shahri 

Benaket,  Hisor  -  Gissar,  Jitolobod  -  Djelalabad,  Zarafshon-Zeravshan,  Ko'hak  -

Kuxek,  Movarounnahr-Maverannaxr  deb  yozish  an’ana  tusini  olgan  edi.  Buning 

---

asosiy  sabablari  shundaki,  rus  olimlari  va  missionerlari  arab  yozuvining  nozik 

jihatlarini tushunmas edilar. 

O'zbek  tilshunoslari,  geograflari,  tarixshunos  va  sharqshunoslari  o'zbek 

toponimlarining  ruscha  yozilishi  masalasini  tubdan  qayta  ko'rib  chiqib,  konkret 

geografik nomlarning asllyatga yaqin yangi variantlarini tavsiya etishlari kerak. 

O'zbek  tili  davlat  tili  maqomini  olgandan  ta  Respublikamiz  suveren  deb  e'lon 

qilingandan  so'ng  ko’ra  bu  masala  hal  qilinganicha  yo'q.  Shuni  unutmaslik  kerakki, 

Respublikamizdagi  va  O'rta  Osiyodagi  aksari  geografik  nomlar  xorljiy  tillarda  rus 

tilidagi  shakllariga  qarab  yoziladi,  masalan:  Mirzacho'l  nemis,  ingliz  va  boshqa 

tillarda Golodnaya step shaklida yoziladi. Bunday misollar ko'p. 

Keyingi  vaqtlarda  O'zbekistondagi  joy  nomlarining  ruscha  yozilishi 

o'zbekchasiga yaqinlashtirish tendensiyasi sezilmoqda. Gazeta-jurnal sahifalarida, har 

xil  lavhalarda  shahar-qishloqlar,  ko'cha-ko'ylar  nomlarini  ruschada  ham  aynan 

o'zbekchasi  kabi  yozish  hollari  ko'zga  tashlanmoqda:  ul.  Abdulla  Kodiriy,  ul. 

Beshyogoch.  Gap  shundaki,  bizning  o  harfimizni  butun  dunyoda  o'  deb  o'qishadi. 

1940-yilgacha  amal  qilgan  o'zbekcha  lotin  yozuvida  hozirgi  o  harfi  o'rniga  a  harfi 

yozilardi;  Toshkeiit,  Buxoro,  Qo'qon  toponimlari  Taskent,  Buxara,  Qoqan  shaklida 

yozilardi; xorijiy tillarga ham xuddi shunday transkripsiya qilinardi. 

Transkripsiya  harfni  emas  shaklni,  tovushni  tan  oladi.  Tovushga  emas,  balki 

harflarga  qarab  yozish,  ya'ni  chet  so'zlarni  biron  tildan  ko'chirganda  harfma-harf 

yozish,  chet  tillar  alifbosidagi  harflarni,  masalan,  o'zbekcha  harflar  bilan  yozish, 

almashtirish esa transliteratsiya deyiladi. 

O'zbekiston  Respublikasi  geografik  nomlarining  ruscha  yozilishi  yo'riqnomasi 

oxirgi marta 1981-yilda nashr etilgan. 

Buyuk bobolarimiz  Abu Ali ibn Sino nomi  Evropa xalqlari orasida Avitsenna, 

Al-Farg'oniy,  Al-Fraganus, Amir  Temir  –  Tamerlan shakllarida  ma'lum  bo'lgan. Al-

Xorazaiiy  nomidan  algaritm  shaklida  yangi  so'z  yaratilgan;  Jizzax  yaqinidagi 

Temirqopeq yoki Temirdarvoza darasi rus tilida Tamerlanovi Vorota deb, Samarqand 

Aleksandr  Makedonskiy  salnomalaridan  buyon  ko'proq  Marakanda  tarzida  yozilib 

kelgan.  Bu  misollar  ism-sharif  va  joy  nomlarini  Yevropa  tillariga  transkripsiya 

qilishda qandaydir soxta an'ana mavjud bo'lgan deyishga asos beradi. 

O'zbek  olimlari  toponimlar  va  kishi  nomlarini  boshqa  tillarga  transkripsiya 

qilishning  mukammal  qoidalarini  ishlab  chiqishlari,  atoqli  otlarning  transkripsiya 

qilingan  variantlarini  tegishli  instansiyalar  nazaridan  o'tkazib,  uzil-kesil  tasdiqlatib 

olishlari  kerak.  Shundan  so'ng  o'zbekcha  atoqli  otlarning  xorijiy  tillardagi 

transkripsiyasi  bilan  qiziqib,  ularning  ham  milliy  talaffuzga  naqadar  yaqinligi 

masalasi  bilan  shug'ullanish,  shu  bilan  birga  xorijiy  joy  nomlari  va  boshqa  atoqli 

otlarni bevosita muayyan tildagi asliyatidan o'zbekchaga transkripsiya qilish ham kun 

tartibida turibdi.