S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

yarn, juybar, kat, kent, kom, krngar, chorsu, shahriston, yayloq, qarya, g'aicha, qisor, 

o'rchin,  qal'a,  qo'rg'on  kabi  yuzlab  geografik  atamalarni  aytib  o'tgan  va  ko'pincha 

ularning  ma'nosini  ham  bergan.  Bu  atamalar  ko'plab  joy  nomlari  tarkibida  uchraydi 

va  ulaming  leksik-semantik  xususiyatlarini  tushunib  olishda  katta  yordam  beradi. 

Birgina misol keltiramiz. V.V. Bartold o'z asarida eron tillarida bog' so'zining «xudo» 

degan  ma'nosi  ham  bor  deb  yozadi.  «Eronning  tarixiy-geografik  obzori»  asarida 

Bog'iston  degan  joyni  «xudo  maskani»  deb  izohlaydi.  Bag'dod  ham  ―xudo  bergan‖ 

demakdir.  Ana  shu  munosobat  bilan  Toshkent  viloyatidagi  Begiston  qishlog'ining 

etimologiyasi haqida ham o'ylab ko'rishga to'g'ri keladi. 

V.V.  Bartold  joy  nomlarini  mamlakat  tarixi  va  geografik  muhiti  bilan  bog'liq 

ravishda  o'rgandi,  ayni  vaqtda  toponimlarning  lingvistiksiga  ham  katta  ahamiyat 

beradi.  V.V.  Bartold  asarlari  toponimistlar  tomonidan  tanqidiy  ravishda  chuqur 

o'rganilishi  kerak.  Har  qanday  tarixchi  ozmi-ko'pmi  toponimika  bilan  shug'ullanadi, 

beixtiyor joy nomlari tarixi, kelib chiqishi bilan qiziqadi. Shuning uchun ham har bir 

tarixiy  asardan  bir  necha  geografik  nom  to'g'risida  ma'lumot  topish  mumkin. 

Tarixchilardan  M.Ye.Masson,  S.P.  Tolstov,  O.A.  Suxaryeva,  O.D.  Chexovich, 

Y.G'.G'ulomov,  A.R.  Muhammadjonov  asarlarida  O'zbekiston  toponimikasiga  doir 

talay  materiallar  topish  mumkin.  Masalan,  akademik  Y.G'.  G'ulomovning 

«Xorazmning sug'orilish tarixi»da geografik nomlar ham juda ko'p. Umuman olganda 

jamiyat  tarixi,  xususan,  irrigatsiya  tarixi  ma'lum  ma'noda  toponimlar  tarixidan 

iboratdir. 

Muallif  bir  qancha  joy  nomlarining  kelib  chiqishini,  etimologiyasini  aytib 

o'tadi. Chunonchi, Qizilqum  choiidagi  Sulton  Uvays  tizmasi  O'rta  Osiyoda  tasavvuf 

ta'limotiga asos soluvchilardan biri – arab Uvays Qorniy (VII asr) nomi bilan atalgan, 

«sulton» unvoni unga keyinchalik O'rta Osiyo xalqlari tomonidan berilgan. Kaltepa 

degan do'ng o'simliksiz, yalang bo'lgani uchun shunday nom olgan. V.V. Bartold kabi 

Y.G'.  G'ulomov  ham  G'azobod  (xalq  talaffuzida  g'azovot)  kanali  nomi  muqaddas 

---

urush  ma'nosidagi  g'azovot  so'zidan  emas,  balki  g'ozi  (g'olib)  laqabli  xonlardan 

Abuig'ozixon ismidan kelib chiqqanini aniqladi. Xonqa asli «xonaqoh» degan so'zdir. 

«Mo'g'ul istilosi davrida Xonqa shahri vayron qilinib, faqat xonaqo saqlanib qolgan 

edi.  Bu  xonaqo  atrofida  keyinchalik  hayot  tiklangan.  O'sha  vaqtdan  boshlab  shahar 

«Xon(a)qo»  (Xonqo) deb atalgan». 

Toponimistlar  ko'pgina  joy  nomlari  aslida  oddiy  geografik  atamalardan  iborat 

ekanini aniqladi. Y.G'. G'ulomov ham atamaologiyaga juda katta ahamiyat beradi. Bu 

esa  ko'plab  toponimlarning  ma'nosini  ochib  beradi.  Xorazmda  arna  (Mang'itarna, 

Paxtaarna,  Shovotarna,  Otaliqarna,  Polvoaarna),  yob  (yop)  (Bog'yop,  Biizyop, 

Kaltantinoryep, 

Polvonyop, 

Tozayop, 

Xonyop, 

Sariblyop, 

Tozabog'yop, 

Chirmonyop),  qir  (g'ir)  (Manqir,  Toyqir  Tuzqir,  Yassiqir),    qal'a  (Bozorqal'a 

Burgutqal'a,  Qabulqal'a  Qavatqal'a,  Tuproqqal'a,  Kofirqal'a)  kabi  atamalardan 

tuzilgan geografik nomlar juda ko'p. Y.G'. G'ulomov bu atamalarni tushuntirib o'tadi. 

Masalan,  arna  so'zi  Xorazmda  hozir  «magistral  kanal»  ma'nosida  keladi. 

Y.G'.G'ulomov  esa  arna  atamasining  asl  ma'nosi  «daryo  tarmog'i»,  «shoxobcha» 

ekanini aytadi.  

Olim  qoq  (ko'lmak),  o'y  (chuqurlik,  botiq),  qayir,  qo'rg'oncha,  tal  (tepalik),