|
Perevod i kommentarii Livshitsa. Vipusk II. – M., 1962.
8. Qorayev S. Toponomika. – T., 2006. – 320 b.
9. Qorayev S. Qoraqolpog'iston ASSR toponimlari // Mehnat va turmush. –
Toshkent, –№9. – B. 12-13.
7-MAVZU. O'ZBEKISTON GEOGRAFIK NOMLARINING
TOPONIMIK LEKSIKASI (6 soat).
Quyida respublikamizning geografik nomlari tarkibida keladigan bir qancha
geografik, ijtimoiy-iqtisodiy atamalar, etnonimlar va boshqa so'zlar lug'ati keltirilgan.
Bu so'zlar ko'plab toponimlar semantikasini (ma'nosini) bilib olishga yordamlashadi.
Abdal – ko'chmanchi o'zbeklar tarkibidagi qabilalardan. O'zbeklarning loqay
qabilasining bir urug'i ham abdal. Turkmanlarda abdal qabilasi bor; shuningdek,
chovdur, ersari, ota, sariq qabilalari, qozoqlarning boyuli, qirg'izlarning adigine
qabilalari tarkibida ham abdal urug'i qayd qilingan. Abdal qabilasi Hindiston,
xususan, O'rta Osiyo xalqlari etnogenezida muhim rol o'ynagan xalq – eftalit, ya'ni
haytal (abdel) laring avlodlaridir. Tarixchi Bal'ami (X sr) fikricha, haytal so'zi
buxoroliklar tilida "pahlavon", "jasur odam" demakdir. Keyingi asilarda abdal
deganda "gadoy, darvesh" tushunilgan.
Abiz – qo'ng'irot va uz qabilalarining bir urug'i. Qozoqlarning jetiruv,
qoraqalpoqlarning ashamayli qabilalarining bir urug'i ham abiz (uyshun qabilasi
urug'i esa abis) deb atalgan. G’allaorol, Jarqo'rg'on tumanlarida Abuz (Abiz)
qishloqlari bor.
Adirlar – O'rta Osiyo tog'larining etaklaridagi chol va chala cho'l qirlar. Adirlar
past-baland bo'ladi, Adir ―ajralgan‖ ―bo'linib-bo'linib ketgan‖ ma'nosidagi "ayir"
so'zidan kelib chiqqan degan fikr bor. Jizzax viloyati Zomin tumanida, Qashqadaryo
viloyati G'uzor tumanida Bo’lakadir, Zomin tumanida "Changli adir", Qirg'iziston
Respublikasida Oqadir, Cho'ladir, Tojikistonda Oqboshadir degan toponimlar bor.
Aymoq – urug', elat. Bu so'zning ma'nolari ko'p. Mo'g'ulcha aymag "o'xshash
narsalar majmui" degan ma'noni anglatgan. O'rta asrlarda Mo'g'ulistonda muayyan
hududda ko'chib yurgan qon-qardosh oilalar ittifoqi, ba'zan katta bir oila yoki qishloq
ham aymoq deb atalgan. Hozirgi mo'g'ul tilida aymak so'zi ma'muriy birlik, qabila-
urug', tur, xil, bo'lim, gap bo'lagi ma'nolarini artglatadi. Qozoq, qirg'izlarda bu
so'zning "hudud" ma'nosi ham bor. Akademik V.V. Radlov bu so'z "yot kishi",
"boshqa mamlakatdan kelgan odam" ma'nosini ham anglatishini qayd etgan. Masalan,
Zomin tumanida baland tog' bag'ridan o'tkazilgan Aymoqariq devqomat kelgindilar
tomonidan qazilgan deyisbadi. O'zbeklarda, turkmanlarda aymoq urug'i bo'lgan.
Ayritam. Respublikamizda Ayritam (Ayritom) degan qishloqlar ko’p.
Turkmaniston, Qoraqalpog'istonda ham Ayritam toponimlari uchraydi. O'zbekiston
bilan Afg'oniston o'rtasida Amudaryoga qurilgan ko'prikning Afg'oniston tomoni
Hayraton deb ataladi. O'zbekiston tomonida Ayritom degan joy bor.
A'lam (arabcha) – aziz-avliyolarning qadam joylarida o'sgan daraxtlarning
shox-shabbalariga yoki shahid bo'lgan kishilarning mozoriga qoqilgan tayoqlarga
osilgan latta-puttalar. Ma'nosi (arabchadan) "bayroq" demak. A'lam - A'lamli degan
joy nomlari "aziz avliyolar mozori" yoki "shahid bo'lgan kishi ko'milgan joy" degan
ma'noni bildiradi.
Arlot – Chingizxon o'z o'g'li Chig'atoyga taqdim etgan to'rtta mo'g'ul
qabilasidan biri. Bu qabila hozirgi Afg'onistonning shimoliy qismida o'rnashib
qolgan. Arlot qabilasi 92 o'zbek "qavmlari" qatorida "Jome at-tavorix", "Ravzat us-
safo", "Shayboniynoma" da, "Abdullanoma", ―Shajarai turk‖ yodnomalarida, Navoiy
asarlarida tilga olingan. Arlotlar nufuzli qabilalardan hisoblangan.
Asaka – ko'chmanchi o'zbeklar orasida tilga olingan urug'lardan biri.
Qirg'izlarning sayaq qabilasi tarkibida ham asaka degan urug' qayd qilingan bo'lib
joy nomlari shaklida uchraydi. Masalan, Asaka shahri (Andijon viloyati), Oltinko'l
tumanidagi Asakalik qishlog'i ham shu urug' nomi bilan atalgan bo'lsa kerak.
Arna – juda qadimiy so'z. Akademik V.V. Radlov arna so'zini «daiyo yo’li»,
«daryo o'zani» deb izohlaydi. Akademik V.V. Bartold fikricha esa bu so'z
xorazmchadir. Biroq arna so'zining ma'nolari ancha keng. Qadimgi xet tilida
«buloq», «chashma» degan ma'noni anglatgan. Xorazmda katta kanallar arna deb
ataladi. Sun'iy kanallaming bu atama bilan atalishiga sabab bu kanallar hajmi
jihatidan daryoning bir qismi deb hisoblanadi.
Asqar – yuksak tog', qishin-yozin qor bilan qoplanib yotgan tog'. O'rta
Osiyodagi turkiy xalqlarning deyarli hammasida asqar tog' (tov, too) – «buyuk tog'»,
«chiqib bo'lmaydigan baland tog'» ma'nosini anglatadi. Bu so'z o'zbek dostonlarida
ham shu ma'noda uchraydi. Qirg'iz tilida asqa (asqatosh) «yuksak cho'qqi» ma'nosini
anglatadi. Qashqadaryo viloyatida Asqarcho'qqi, Asqartepa, Asqarqir degan
toponimlar bor.
Axtachi – qadimgi urug'lardan biri. Bu urug' vakillarini Zahiriddin Bobur ham
tilga olgan. Qirg'iz qipchoqlarining bir urug'i hozir ham axtachi deb ataladi. Axta
mo'g'ul tilida «ot» (jumladan, «bichilgan ot») demakdir. Axtachi esa «otboqar»,
«jilovdor» (xon oti jilovini ushlab yuruvchi kishi) ma'nosini beradi. Andijon
viloyatining Asaka, Bo'z tumanlarida Axtachi degan qishloqlar bor. Jizzax viloyati
Zomin tumanida bir qishloq Axtaxona (Axtixona) deb ataladi. Bu toponim ham o'sha
Do'stlaringiz bilan baham: | 
