S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

Voxim, Vaxim, Uvaqim kabi toponimlar bir necha marta takrorlanadi. 

F tovushining turkiy tillarda xarakterli emasligini hisobga olsak, V tovushining 

so'z boshida kelmasligini, shuningdek, f tovushining p tovushiga, so'ngra b tovushiga, 

hatto  m  tovushiga  aylanishi  mumkin  ekanligini  tasavvur  qilsak,  yuqoridagi 

toponimlarning  arabcha  vaqf  («diniy  muassasa  ixtiyoriga  o'tkazilgan  mulk  yoki 

daromad»)  atamasi  ekanligi  ayon  bo'ladi.  Yoki  Namangan  viloyatidagi  Pop  shahri 

arab geograflari asarlarida (XI-XII asrlarda) Bob (arabcha «darvoza») shaklida qayd 

qilngan.  «Boburnoma»dan  boshlab  esa  Pop  shaklini  olgan  va  transformatsiyaga 

uchragan.  Andijon  shahri  esa  arab  geograflari  asarlarida  va  boshqa  ko'hna  tarixiy 

manbalarda  Andiyon,  Andikon,  Andigon  shakllarida  tilga  olingan,  Bobur  zamonida 

Andijon deb «turkiy» shakl olgan. 

Samarqand  shahri  yaqinida  Samarqand  hokimi  Gurakning  ukasi  Ofaran 

tomonidan  bunyod  etilgan  (VII  asr)  Ofarinkat  shahrining  nomi  fonetik  o'zgarishga 

uchragan va dastlab Farankat, Frinkent, so'ngra Prinkent, nihoyat Primkent shaklida 

talaffuz qilinadigan bo'lgan (Oqdaryo tumanidagi hozirgi Primkent qishlog'i). Bunda 

kat unsurining keyingi asrlarda turkiylashib «kentlashish» jarayoni yaqqol ko'rinadi. 

Samarqand  bilan  Xo'jand  shaharlari  oralig'idagi  tarixiy  o'lka  arabinavis  va 

fosfinavis  manbalarda  Istaravshan,  Osrushona,  O'srushona,  Sutrushna,  Usrushna, 

Ustaravshon,  Ustrushona,  Sutrushana  kabi  shakllarda  qayd  qilingan.  Eronshunos 

V.A.  Livshits  Mug'  tepaligidan  (Tojikiston)  topilgan  sug'd  hujjatlari  (VIII  asrning 

birinchi choragi) asosida o'lkaning asl nomi Strushna ekanligini aniqladi. 

Tildagi har qanday tovush o'zgarishlari faqat fonetik tadrijiylik oqibati emas. Til 

tarixiga  oid  har  qanday  asarlardan  fonetik  qonuniyatlarning  buzilishiga,  butun  bir 

bo'g'inlar,  hatto  tarkibiy  qismlar  (unsur)  larning  tushib  qolishiga,  urg'ular  o'rnining 

almashishiga oid ko'plab misollar topish mumkin. 

Nutqda  lisoniy  vositalarni  tejash  qonuniyati  toponimiya  sohasida  ayniqsa 

yaqqol seziladi. 

XI–XII  asrlarda  Buxoroda  biron  kishiga  qarashli  yer  asbob  deyilgan  (bu 

arabcha so'zning birligi – sabab). XVI–XVII asrlarda yerdan tashqari mulk asbob deb 

atala  boshlagan.  Bu  so'zning  hozirgi  ma'nosi  (qurol-yarog'  yoki  buyum)  keyingi 

asrlarda  paydo  bo'lgan  va  mazkur  atama  tarixiy  nomlar  tarkibida  ko'p  uchraydi. 

Chunonchi,  Jo'ybor  shayxlari  (Buxoro)  arxivlarida  Asbobi  Yomchi,  Asbobi 

Bog'ikalon,  Asbobi  Ibrohim,  Asbobi  Kofiron,  Asbobi  Sho'rcha  kabi  bir  qancha  joy 

nomlari tilga olinadi. Ko'rinadiki,  asbob so'zidan keyin bu yer kimning yoki qanday 

joy  ekanligini  bildiradigan  aniqlovchi  bo'lgan.  Masalan,  Asbobi  Kofiron,  ya'ni 

«Kofirlar  yeri»  kabi.  Keyingi  asrlarda  aniqlovchi  so'zi  tushib  qolib,  asbob  atamasi 

---

toponirnga aylangan. Shunday qilib, bunday toponimlar 6-7 asr oldin paydo bo'lgan. 

Ko'rinadiki, bu o'rinda fonetikaning roli yo'q. 

Cho'lda  gala-gala  bo'lib,  uchib  yuradigan  qorabovur  degan  qush  bor  (bag'ri, 

ya'ni ko'kragi qora bo'lgani uchun shunday deb ataladi; qorabayir zotli ot nomi ham 

shu so'zdan kelib chiqqan). 

Qorabovur yoki qorabayir degan urug' ham bo'lgan. Qorabayir nomli qishloqlar 

shu  urug'  nomi  bilan  atalgan.  Qorabovur  qushi  ilgarilari  bag'ri  qaro  ham  (masalan, 

«Boburnoma»da)  deb  atalgan.  Har  ikkala  tarkibiy  qismi  o'zbekcha,  faqat  o'rin 

almashgan,  bag'riqaro  shakli  esa  tojik  tili  gramatikasiga  xos.  Buxoro  viloyatida