S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

Etilen	1,77-10-12
8,3T 0'n	1,110 18
Propilen	2,4-10 11	2,3 -10~!2	5,5-10-'*
Trans-2 buten	7,1-10_u	1.8-10-11	2,6 -10 ,f>

Yuqori gomologlar uchun tezlik konstantalari aniqlanm agan bo‘lsa ham lekin, m a’lumotlarga ko‘ra, ularning reaksion qobilivati tuzilishiga bog‘liqdir. Eng past reaksion qobiliyatga ega bo'lean chiziqsim on oxirida ikkilam chi bog'lam i bo‘lgan etilen gom o-loglaridir. Ikkinchi holatda alkil guruhni paydo bo'lishi molekulani

faollashtiradi.

1

Masalan, 2-metil 1-buten azot oksidini fotooksidlantirish iaravon-larida 1-pentenga nisbatan 1,6 barobar faoldir.
Alkenlar orasida etilen va propilenning fotokimvoviy oksidlanishi chuqur o‘rganib chiqilgan.
Bu uglevodorodlarning reaksion qobiliyati past b o ‘lsa ham atmosfera kimyosida ularning roli kattadir. Ular atmosferaga tabiiy va antropogen manbalardan kelib tushadi, shu jumladan avtotransport chiqindilaridan shahar atmosferasiga tushayotgan gazlarning umumiy miqdori 60% ko‘proq etilen va propilenga to‘g‘ri keladi. Alkeniarning o‘zgarishlarini propilen misolida ko‘rib chiqamiz.
1. Kislorod atomi 0 ( 3P) bilan reaksiyalar.
Kislorod atomi propilen bilan faol reaksiyaga kirishib ikkilamchi boglamga birikadi.
Birinchi bosqichda ko‘prik strukturasi hosil bo‘Iib u propilenoksid yoki propion aldegidining hosil bo‘lishiga olib keladi Molekular
kislorod bilan reaksiyasi esa uglerod-uglerod bog‘lamining uzilishiea

olib keladi: ё

СН3СН = СН2 + 0 (3Р ) -* [СН3СН — о --сн2]-» -» СН3СН - О - СН2 -> С2Н5СОН
[СН3С Н --0 --С Н 2]+202 -» СН30 2+СН3С (0)02
СН 3С ( 0 ) 0 '2 radikali N 0 2 bilan birikib, peroksiasetilnitrat (PAN)
bosil qilisbi mumkin:
CH3C (0)02+ N 02 -4 CH3C0 (0 0 )N0 2.
Propilenoksid, propion aldegidi, naduksus kislotasi va peroksiasetil-nitratlar propilenni smog kameralarida kislorod atomi bilan oksidlanishi natijasida hosil bo‘lgan mahsulotlar orasida aniqlangandir. Bundan tashqari, ularning orasida farmaldegid, metanol, dimetil efiri va metil-nitratlar ham bo‘lgan.
Ularning hammasi metilperoksid radikali CH 30 2reaksiyalari natija­ sida hosil bo‘ladi.
Propilenning kislorod atomi bilan reaksiyasining tezligi yuqori bo‘lsa ham, uning atmosfera kimyosida roli katta emas, chunki yer yuzasida 0 ( 3P) ning miqdori juda kam.
2. Propilenning HO radikali bilan oksidlanishi.
Gidroksil radikali ikkilamchi bog‘lamdagi uglerod atomining biriga bog'Ianadi:
CH3CH=CH2 + HO -> CH3CHCH20H
CH3CH=CH2+ H 0 -> CH3CH(OH)CH2
Reaksiya asosan birinchi yo‘nalish bo ‘yicha amalga oshadi. Gidroksialkil radikallari tezda kislorod bilan, keyinchalik esa azot oksidi bilan reaksiyaga kirishadi:
CH3CHCH20H + 0 2 CH3CH (02)CH20H
CH3CH(0H)CH2 + 0 2 -> CH3CH(0H)CH20 2
CH3CH (02)CH20H +N 0 -» CH3CH(0)CH2CH+N02

CH3CH(0H)CH20 2+N0 -4 CH3CH(0H)CH20+N 02

Hosil bo‘lgan butoksil radikallari kislorod molekulasi bilan reaksiya­ ga kirishib karbonil birikmalami hosil qilishi mumkin:
C H ,C H (0 )CH 20 H + 0 2 -> сн3сосн2он+но2
Yoki fragmcntlarga parchalanadi:
CH3C H (0)C H 20H -» CH3COH+CH2O H .
CH .OH radikali 2 mexanizm bo'yicha o'zgaradi:
1) vodorod atomini ajralib chiqishi:
сн2он+о2 ->сн2=о+но2
2 ) chumoli kislotasining quyidagi sxema bo‘yicha hosil bo‘lishi:
CH2O H — ^ —>OOCH2OH
0CH20H +02 -» HC00H+H02-
15-rasmda propilenning smog kameralarida azot oksidi ishtirokida nurlantirish natijasida hosil bo‘lgan mahsulotlarning miqdorining vaqt davomida o‘zgarishi ko‘rsatigan:
in C M

0

100 200 300 400

Vaqt,min

15-rasm. Propilenni nurlantirish ta’sirida o‘zgarishi.

Propilenning ozon bilan reaksiyaga kirishish konstantasi HO radikali va kislorod atomi - 0 ( 3P) bilan birikish reaksiyalandan msbatan ,

ya’ni 106- 107 barobar pastroqdir.				.	, ^
Ammo, troposferaning o‘rta	q	a v a t l a n	d	a g .	hat о ifloslanmagan
havosida ham ozonning miqdori t a x m		i n a n H	O	radikali va 0		( P ) laming
miqdoridan 1 0 6— 1 0 s barobar katta		bo £lganligini			hisobga	olganda b u
o ‘zgarishlar to‘yinmagan u g l e v o d o	r o d l a m i n g		transformatsiya jarayoniga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.						. . tI

Alkenlaming ozon bilan reaksiyasi asosan CH 3CHOO yoki H 2COO biradikallarni hosil bo‘lishi b o s q i c h i orqali amalga oshadi Bunda oxirgi

mahsulot sifatida C O va C 0 2 hosil bo'ladi. Organik binkmalarnmg hosil bo'lish ham ehtimoli bor. . . . . . Masalan, trans-2-butenning o z o n o l i z jarayon.nmg mahsulotlarmi

o‘rganganda, ularning orasida metan, chumoli, sirka kislotaJan chumol, va sirka kislotasi angidridlari, e t i l e n o k s i d va 2 - b u t e n .zoozonic1hamda
- С , karbonil birikmalari, shu jumladan, glikol aldegidi va dimet, - keton aniqlangan. Reaksion muhitga azot dioks.d. aralashmasi kinti - ganda azot kislotasi, azot pentaoksidi, meUlmtrat va met.lmtnt, asetil-
va peroksiatsetil nitratlar hosil bo‘lishi kuzatilgan.
Organik birikmalaming a t m o s f e r a d a g i fotok.myoviy oksidlanish, jarayonlari tezligiga hamda hosil bo'lgan mahsulotlar tarkibiga havodagi

a e r o z o l l a r k a t t a t a ’ s i r k o ‘ r s a t i s h i mumkin.

Masalan, trans va sis 2-buten, 1-buten ham izobutilenlarmng oksid­ lanishi jarayonida reaksion muhitga N 0 2 azot oksid. va mayda dispersh mx oksidining kiritilishi reaksiya mahsulotlar. orasida karbon. bm k-malari, alkilnitratlarham daH C N vaC H 3CNsiamdlamihosil'bo hshiga olib keladi. Demak, atmosferadagi aerozollar fotokataht.k effektga
6£fldir
Atmosfera havosida o‘simliklardan ajralib chiqayotgan to‘yinmagan uglevodorodlar ham yuqori reaksion qobiliyatga ega. Ular orasida

izopren C 5 H 8 va monoterpen u g l e v o d o r o d l a r i C 10 H )6 eng ко p qismini tashkil qiladi. . ( . , . . ,

Shuning uchun ham ularning kimyoviy о zgar.sh arn, о rgamsh katta ahamiyatga egadir. Izopren va terpenlammg oksidlanish. boshqa to‘yinmagan birikmalarga o ‘xshab f o t o f a o l l a s h g a n molekular kislorod, ozon yoki gidroksil radikalini biriktirish reaksiyalandan boshlanadr
Terpenlarning ozon va gidroksil radikali bilan reaks.yalarnmg tezhg. konstantalari ularning reaksion qobiliyati molekulan.ng tuzihshiga bog‘liqligi haqida m a’lumot beradi (9-jadval).

Terpen uglevodorodlar va izoprenning ozon va HO — radikali bilan reaksiyasi tezligi konstantalari