S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

7-jadval

Aldegid	Tezlik konstantasi, sm3 /	NisWy tezlik
	(molekula)K. 10u	konstantasi
Asetaldegid	1,2-0,4	1,0
Propion aldegidi	1,8-0,1	1,5
Yog‘li aldegid	2,4-0,1	2,0
lzoyog'li aldegid	2,7-0,5	2,3

V alerian aldegidi	2,6-0,4	2,2
д к rolein	1,9-0,2	1,6
K ro to n aldegidi	3,3-0,6	2,8

Aldegidlar gidroksil radikali bilan reaksiyaga kirishganda transfor-rnatsiya jarayonning tezligi past gomologlardan yuqori gomologlarga o'tganda hamda chiziqsimon izomerlardan shoxsimoniarga oHganda

ortib boradi.
дldegid va boshqa karbonil birikmalarining kislorod atomi bilan j-gaksiyasining tezligi gidrooksil radikali bilan reaksiyasiga nisbatan past. M asalan, atsetaldegid uchun tezlik konstantasi 5 10 l3/(m o - ]ek.s)ga tenf?> shuning uchun ham bu reaksiya m uhim ahamiyatga

ega emas.

^Idegidlaming fotodissotsiatsiyasi jarayonida hamda OH radikali bilan reaksiyalarida o ‘rtadagi mahsulot sifatida erkin radikallar hosil bo‘iadi- Ular keyinchalik bir qator o‘zgarishlarga kirishadi.

karbonil birikmalarining o‘zgarisMarini atsetaldegid rnisolida ko‘rib chiqa111’2'

Gidroksil radikali bilan reaksiyalari Avval atsetil radikali hosil boiadi:
CHjCOH+OH c h 3c = o + h 2o
Key in kislorod bilan reaksiyaga kirishishi peroksiatsetil radikalini hosil qiladi-
CH3C=0+02 -» CH3C(0)00
P e ro k siatsetil radikali tezda azot oksidi bilan reaksiyaga kirishib uni N 0 2 gacha oksidlantiradi:
CH3C(0)00+N0 -» CH3C(0)0 + NO2
Ushbu reaktsiyaning tezligi £=2,6-10 l2smY(molek.s) azot oksidini p eroksiaikil radikali bilan oksidlash reaksiyasi tezligiga yaqindir. Atsetil radikali kislorod molekulasi bilan reaksiyaga kirishib C 0 2 ni hosil
qiladi:

C H jC (0 )0 + 0 2 -*CH 30 2+C 02

Hosil boigan metilperoksid radikalining keyingi o ‘zgarishlarini hisobga olgan holda atsetaldegid molekulasining oksidlanishi umumiy tenglamasini quyidagicha ifodalash mumkin:
CH3CHO+4N0+402 C 02+C0+4N 02+2H20
Qo'shimcha jarayon sifatida bu yerda atmosfera havosini ifloslan­ tiruvchi o‘ta zaharli modda - peroksiatsetilnitrat hosil bo'ladi (PAN).
Fotodissotsiatsiya jarayonida atsetaldegid molekulasidan ikkita radikal zarrasi hosil bo‘ladi:
CH3CHO — CH 3+HCO
Metil va formil radikallarining keyingi o'zgarishlarini hisobga olgan xolda fotodissotsiatsiya jarayonining umumiy tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega:
CH3C H 0+402+4N0 — >2C0+4N02+H20+2H 0
Shunday qilib, alkan va alifatik aldegidlarning o ‘zgarishlari azot­ ning atmosferadagi aylanma harakatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ularning transformatsiyasi natijasida atmosferada H 0 2 ning miqdori oshib ketadi, ya’ni bitta CH3CHO molekulasi fotokimyoviy oksidlanishi natijasida havodagi to‘rtta NO molekulasi oksidlanadi.
Ketonlarning fotokimyoviy oksidlanishi gidrooksil radikali bilan reaksiyasidan boshlanadi. Gomologik qatorning birinchi a’zolari - atseton va 2-butanonning tezlik konstantasi 5,010B va 8,8-10 )3sm3/ (molek.s) ga teng, 4-metil 2-pentanon uchun esa vodorod atomining uzilishi osonlashadi A;= 1,310 '‘sm1/(molek.s).
2-butanomiing oksidlanishi quyidagicha amalga oshiriladi:
CH3CH 2COCH3+HO -> c h 3c h c o c h 3+ h 2o
СН3СНСОСН3+О2 -»C H 3C H (00)C 0C H 3
CH3CH (OO)COCH3+NO -» CH3CH (0)C 0C H 3+ N 0 2
Hosil bo‘lgan alkoksil radikali parchalanadi:
CH3CH (0)CO CH3 -» CH3CHO+CH3CO
2 -butanonning umumiy miqdordan 62,2% keltirilgan sxema bo'yicha reaksiyaga kirishadi. Qolgan qismining oksidalnishi esa metil

gumhdan vodorod atom;rung uzilishidan boshlanadi. Ammo n-butan misolida ham ikkilamchi vodorod atomining uzilishi ko‘proq kuzatiladi. Termokimyoviy hisoblar bo‘yicha esa 2-butanon molekulasida ikkilam­ chi С —H boglam ning dissotsiatsiyalash energiyasi 10 kJ/moJ ga n-alkan molekulalaridan kamroqdir.

Smog kameralarida 4 metil -2-pentanonning fotokimyoviy oksidla-nishi asosiy mahsulot sifatida atseton hosil boiishiga olib keladi:
( c h 3)2 c h c h 2c o c h 3+ h o -> ( c h 3)2 c c h 2c o c h 3+ h 2o
(CH3)2 CCH2COCH3— 3:_>(C H 3)2 C (0 0 )C H 2C 0C H 3— >
- » (CH3)2 C (0 )C H 2C 0C H 3 (CH3)2 c = o + c h 2c o c h ,
Ketoalkil radikali keyinchalik formaldegid va asetil radikalining hosil boiishiga olib keladi:
CH2COCH3— ^ ^ C H 3C0CH20 0 — ->CH3C0CH20 ->
-> CH3CO + C H 2O
Demak, alifatik ketonlar ham azot oksidining N 0 2 ga konversiyasini tezlashtiradi.
Nazorat savollari