S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

Birikmalar
lzopren
-pinen p -pinen 3 -karen
P—Follandren
Y—Terpenin
Limonen
Mirsen
Osimen
Terpinolen
« —Fellandren
oc—Terpinen
Birikish reaksiyasi tezligi konstantasi,
К (sm/ molek. C)

o 3	HO
1,2-1017	7,8-1 O'"
3,610 17	6,7-10"
V,4-1016	5,8-10'11
1,21016	8,6-Ю-11
1,8 10 16	1,2-10 10
2,4-iO-16	-
6,5-1O'6	1,5-10 №
1,3-10 15	2,3-10-|()
2,0-10 15	-
1,0-10 14	-
1,2 10 14
S.9-10-14

Keltiriligan sonlarga ko‘ra ushbu komponentlarning atmosferada oksidlanish tezligi juda yuqori.

Umuman olganda, asiklik uglevodorodlarning (mirsen va osimen) reaksion qobiliyati chiziqlik uglevodorodlarga ( a va /}-pcncn, 3- karen) nisbatan ancha baland, ammo Jekin, ular ikki bog‘lamIi monosiklik terpenlarga nisbatan ozon bilan sekinroq reaksiyaga kirishadi.
lzopren va m onoterpen uglevodorodlarning reaksion qobiliyati yuqori bo‘lganligi uchun ular atmosferada uzoq vaqt saqlanib turmayd va bir necha m inut davomida tugallanishi mumkin.

7 — Atrof-m uhit kim yosi 97

3.6.6. Aromatik uglevodorodlarning kimyoviy
o‘zgarishIari
Shahar atmosferasi havosidagi uglevodorodlarning umumiy miq-doridan 30—40% i benzol va uning gomologlariga to‘g‘ri keladi. Smog kameralarida o‘tkazilgan tajribalarga ko‘ra aromatik uglevodorodlarning reaksion qobiliyati ularning tuzilishiga, ya’ni benzol halqasidagi o ‘rin almashtirish darajasiga bog‘liq: o ‘rin almashish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, uglevodorodlarning fotokimyoviy reaksiyalarida shuncha faolligi oshib boradi.
ChH 2n b uglevodorodlar orasida eng reaksion qobiliyati past bo‘lgan uglevodorod bu benzoldir. Masalan. 300 nm uzunligidagi to'iqinlar bilan azot oksidi ishtirokida nurlantirilganda IS—25°С temperaturasida 5 soat davomida reaksiyaga benzolning atigi 10% i kirishadi. Toluol bilan xuddi shunday sharoitlarda o‘tkazilgan tajribaiarda uglevodorod-ning 25% i reaksiyaga kirishadi.
Hosil bolgan mahsulotlar orasida benzaldegid, krezoi va turli xil nitrobirikmalar aniqlangan. Ushbu moddalarning ba’zi birlari faqatgina smog kameralarida emas, balki yirik shaharlarning ochiq atmosferasida ham aniqlangan.

Masalan. lokogama shahrining atmosfevasidagi yomg‘irlari namu-nalarida 4-nitrofenol, 2-metil-6-nitrofenol va 2 metil-4-nitrofenol kabi birikmalar aniqlangan.

Demak, boshqa organik birikmalarnmg kimyoviy o ‘zgarishlari natijasida havoda N 0 2 azot oksidining miqdori ortib borsa-da, atmos­ feraga benzol va uning gomologlari kelib tushishi azot oksidining kamayishiga olib keladi.
Poliyadro aromatik uglevodorodlarning oksidlanish jarayonlarini o‘rganish shuni ko‘rsatadi-ki, benz(a)piren ham ozon bilan, ham azot dioksidi bilan reaksiyaga kirishadi. Birinchi reaksiyada mahsulotlar orasida izomerli molekular massasi 282 ga teng bo‘lgan poliyadro xinonlar hamda benzopirenning gidroksi va digidroksibirikmalari hosil bo'ladi.
N 0 2 bilan reaksiyasida esa asosiy mahsulot sifatida yuqori mutagen faolikka ega bo'lgan 1-, 3- va 6- nitro benz(a)piren birikmalari hosil bo ‘ladi.
Nazorat savollari