S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

 
2-§. Beton xususiyatiga to‘ldiruvchining donadorlik tarkibi ta’siri 
Donadorlik tarkib
to‘ldiruvchidagi turli yiriklikdagi donalar miqdorini 
ko‘rsatadi. Bu miqdorni to‘ldiruvchidan olingan namunani teshiklari 0,14-70 mm 
va undan ham yirikroq standart elaklardan o‘tkazib aniqlanadi. To‘ldiruvchilar turli 
o‘lchamdagi donalarga ega odatdagi va fraksiyalangan turlariga bo‘linadi. 
Fraksiyalangan to‘lidiruvchining donalari alohida fraksiyalarga ajralgan, 
o‘lchamlari esa bir-birlariga yaqin, masalan 5-10 mm yoki 20-40 mm dan iborat. 
To‘ldiruvchini eng kichik yiriklikdagi yoki eng katta yiriklikdagilari bo‘yicha 
xarakterlaydilar. Bu holda to‘ldiruvchi donalarining nisbatan eng kichik yoki eng 
katta o‘lchamlariga qarab tushuniladi. To‘ldiruvchida alohida yirik yoki mayda
donalar uchrashi mumkin, biroq ularning miqdori 5 % dan oshmasligi kerak. 
Agarda donadorlik tarkibda barcha o‘lchamlardagi, xususan eng maydasidan 
eng yirigigacha donalar mavjud bo‘lsa bu tarkib 
uzluksiz
tarkib deyiladi. Agarda 
to‘ldiruvchida qandaydir bir oraliq o‘lchamlardagi donalar mavjud bo‘lmasa 
bunday donador tarkib 
uzlukli
tarkib deb ataladi.
Uzlukli tarkibli qorishmalardan o‘rtacha o‘lchamlardagi fraksiyalarni olib 
tashlanganda g‘ovaklikning kamayishi ta’minlanadi. Biroq, undagi yirik donalar 
orasida siqilib qolgan mayda donalarning harakatchanligi chegaralanadi va ma’lum 
darajadagi harakatchan beton qorishmasini olish uchun donalarni sement hamiri 
bilan qalinroq qamrab olish zarurati tug‘iladi. Uzluksiz donador tarkibli 
qorishmalarda esa bu qatlam yupkaroq bo‘lishi kuzatiladi va uzlukli jarayonda 
to‘ldiruvchidagi mayda fraksiyalarning hajmi, hamda to‘ldiruvchining nisbiy 
yuzasi ortib boradi. Natijada donalarni qamrab olish uchun sement sarfi ortadi va 

---

39 
to‘ldiruvchining bo‘shliqlarini kamaytirish hisobiga sementni iqtisod qilish 
imkoniyati 
kamayadi. 
Bundan 
tashqari 
uzlukli 
donadorlik 
tarkibning 
qatlamlanishga moyilligi bo‘lib, bu betoning bir jinsliligiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi.
Temir-beton zavodlari yoki qurilish ob’ektlarida to‘ldiruvchining donadorlik 
tarkibini tanlashda zarur miqdorda aniqlangan qum va shag‘aldan foydalaniladi va 
bunda qum va alohida olingan shag‘al fraksiyalari orasidagi nisbat imkoniyat 
darajasida tanlanadi. Donador tarkibni yomonlashuvini qator texnologik usullar 
yordamida kompensatsiyalash mumkin. Bu usullar bilan betonning narxi 
tushiriladi va transport-tayyorlov harajatlari kamaytiriladi. SHuning uchun
standartlar va texnik ko‘rsatmalarda bir necha turli donadorlik tarkiblar tavsiyasi
ko‘rsatiladi va to‘ldiruvchi qorishmasining xususiyatlarini ahamiyatli darajada 
yomonlashuvi kuzatilmaydigan, alohida fraksiyalar nisbatida ma’lum darajadagi 
o‘zgarishlarga imkon beriladi.
Yiriklik moduli qumning beton xususiyatiga faqat taqribiy baho bera oladi, 
chunki turli donador tarkibdagi qumlar bir xildagi yiriklik moduliga ega bo‘lishi 
mumkin.
Zich tog‘ jinslaridan olingan shag‘al va chaqiq toshning donadorlik tarkibi 
ularning chegaraviy yirikligi turli (20, 40, 60, 70 mm) bo‘lganligi uchun eng kichik 
va eng yirik o‘lchamlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 
3.3.-jadval 
Elak 
teshiklarining 
o‘lchamlari, mm 
D
kich 
5 mm 
D
kich 
10 
mm 
0,5 
Dkich
+
Dkat
D
k
at 
Bir
fraksiya 
uchun 
Fraksiy
alar 
aralashmasi 
uchun 
To‘liq 
qoldiqlar, % 
95-
100 
90-
100 
40-80 
50-70 
0-
10 

---

40 
To‘ldiruvchini optimal donadorlik tarkibi aksariyat, nafaqat qum va chaqiq 
toshning donadorlik tarkibiga, balki ularning o‘zaro to‘g‘ri nisbatini tanlashga
ham bog‘liq. 
Bu nisbatning to‘g‘ri tanlanishiga faqat beton tarkibini hisobga olish bilan 
erishish mumkin, xususan sement va suvning miqdorini to‘g‘ri tanlash orqali 
erishiladi.
Sement sarfi ko‘p bo‘lgan yuqori mustahkamlikdagi va bikir beton 
qorishmalarida qum hajmi yoki to‘ldiruvchining mayda fraksiyalarini umumiy 
hajmga nisbatan to‘ldiruvchini aniq xususiyatlari va beton tarkibidan kelib chiqqan 
holda kamaytirish maqsadga muvofiq.
To‘ldiruvchining bo‘shligi bilan donadorlik tarkib bevosita bog‘liq bo‘lib, 
uning zich joylashuvchanlik imkoniyatlari bilan aniqlanadi. SHuningdek, 
to‘ldiruvchi donalarining shakli bo‘shliqlilikka ta’sir ko‘rsatadi. To‘ldiruvchining 
bo‘shliqliligi – ahamiyatli jihat bo‘lib, u sement sarfi (qanchalik bo‘shliqlar ko‘p 
bo‘lsa shunchalik sement sarfi ortadi) va beton xususiyalariga ma’lum darajada 
ta’sir etadi. Nazariy nuqtai nazardan to‘ldiruvchidagi bo‘shliqlar hajmi undagi 
donalarning yirikligiga emas, balki donalarning shakliga, ularning joylashish 
zichligi va quyilishiga bog‘liq. Bu fraksiyadagi to‘ldiruvchining bo‘shliqligi 0,3 
dan 0,48 gacha o‘zgaradi.
Donalarning qirralari ko‘payishi bilan bo‘shliqlar hosil bo‘lish ehtimoli 
ortadi. Aksariyat, uzunchoq ko‘rinishdagi (ignasimon, yapasqi) donalar 
qo‘llanilganda bo‘shliq ortib ketadi. SHuning uchun bunday donalarning 
shag‘alda yoki chaqiq toshdagi miqdori oddiy og‘ir betonlarda 35% dan, yo‘l 
qurilishi uchun mo‘ljallangan shag‘alda esa 25%dan oshib ketmasligi zarur 
(yapasqi donalar betonning mustahkamligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi).
SHu sababli, qumning hajmi V
qum 
= 0,01V
bo‘sh.yir. 
bo‘lsa, u holda yirik 
to‘ldiruvchining donalari qorishmada kam miqdorda siljiydi va qorishma 
bo‘shliqligi ortadi. Aralashma bo‘shliqligining mayda va yirik to‘ldiruvchilarga 
bog‘liqligini I.N.Axverdov grafik ko‘rinishida (rasm.3.1.)tasvirlaydi.

---

41