S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

Chiziqli-shtabli tarkib. 
C hiziqli-shtabli tarkib har bir chiziqli rahbar qoshida 
ixtisoslashgan xizm atchilar, m aslahatchilar kengashi, y a ’ni shtablar tuzish y o ’li bilan 
tashkil etiladi.
Shtablam ing vazifasi har xil m uam m olam i o ’rganish orqali rahbarlarga qaror qabul 
qilish d a yordam berishdan iborat. Bunday shtablarga ehtiyojning paydo b o ’lishiga sabab 
ko rxonalarda funksiyalam ing m urakkabligidir.
C hiziqli rahbarlar korxonaning bosh m aqsadiga erishish y o ’lidagi birlam chi 
vazifalam in g bajarilishiga m a s’ul b o ’lsalar, shtabdagilar esa birlam chi vazifalarga tobe 
b o ’lgan ikkilam chi vazifalam ing bajarilishiga javobgardirlar. U lar m aslahat berish 
funksiyasini bajaradilar. Chiziqli rahbarlam ing asosiy vazifasi tak lif etilgan ijobiy va 
salbiy m aslahatlar ichidan m aqsadga m uvofiqlarini aniqlash va uni qabul qilishdan 
iboratdir.
B u tarkibning afzalligi shundan iboratki, chiziqli rahbarlar o ’z diqqatlarini ilmiy- 
tad q iq o t ishlariga emas, balki, asosan, korxonaning jo riy faoliyatiga qaratadilar. 
K am chiligi - boshqaruv tizim ida ortiqcha b o ’g ’inlam ing paydo b o ’lishiga, natijada 
bosh q aru v tezkorligining susayishiga. boshqaruv xarajatlarining o ’sishiga olib kelishidir.
Funksional tarkib. 
Funksional boshqaruv tarkibi rahbarlar va tarkib b o ’g ’inlarining 
b o sh q am v faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgandir. Bunda har bir boshqaruv 
b o ’g ’iniga m uayyan funksiyalar biriktirib quyiladi.
B o sh q am v apparatini funksional ixtisoslashtirish sam aradorligini ancha oshiradi. 
B o shqaruvning ham m a funksiyalarini bajarishi lozim b o ’lgan universal rahbarlar o ’rniga 
o ’z sohasini puxta biladigan, o ’z shtatiga ega b o ’lgan, o ’ziga topshirilgan ish uchastkasi 
uch u n jav o b beradigan m utaxassislar apparati paydo b o ’ladi.
F unksional b o ’linm alar bevosita barcha quyi tarkib b o ’linm alarining faoliyatini 
boshqaradi. Funksional boshqarish u yoki bu funksiya vakolatiga taaluqli tor doiradagi 
m asalalar b o ’yicha quyi bosqichning organlari va b o ’linm alari faoliyatiga rahbarlikni 
ta ’m inlaydi. M asalan, korxonaning reja b o ’lim i sexlam ing reja byurolariga rahbarlik 
qiladi.
B unda ham funksional b o ’lim lar rahbarlarining vertikal b o ’yicha ierarxiyasi va 
b o ’ysunishi m avjud. A m m o, chiziqli tarkibdan farqli o ’laroq, bunday b o ’ysunish 
m a ’m uriy emas, balki so f uslubiy m aslahatli b o ’ysunishdir. M asalan, korxona reja 
b o ’lim ining b o sh lig ’i sex reja byurosi bosh lig ’iga, xatto aynan shu vazifaga doir m asala 
b o ’yicha ham buyruq berish huquqiga ega emas. B iror m a ’m uriy buyruqni korxona 
direktori sex boshlig’iga berishi m um kin, sex b o sh lig ’i esa sex reja byurosi bosh lig ’iga 
shunday buyruq bera oladi.
Funksional tarkib ham o ’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega.
58

---

Funksional tarkibning ijobiy tomonlari:
- bu tarkibda boshqaruv faoliyati chuqur ixtisoslashadi. Bu esa boshqaruv 
sam aradorligining kasb m ahorati darajasining o ’sishini ta ’minlaydi. M asalan, m arketing 
b o ’yicha m utaxassis shu sohani boshqa yuqori organlar rahbarlaridan yaxshi biladi va bu 
ishni yuqori saviyada bajaradi;
- funksional sohada m uvofiqlashtirish ishini yaxshilashga erishiladi. X odim lar 
bunga tez k o ’nikm a hosil qiladilar;
- m oddiy xarajatlam i kam aytiradi, boshqarishdagi takrorlanishlarga chek q o ’yadi va 
hokazo.
Funksional tarkibning salbiy tomonlari:
funksional organlar o ’ziga topshirilgan vazifalarni sifatii bajarishdan m anfaatdor 
b o ’lib, «begona» vazifalar uchun ham, butun korxonaning um um iy faoliyati uchun ham 
javob bermaydi. Bunda h ar bir rahbar o ’z vazifasi b o ’yicha farm oyish berish uchun 
barcha huquqlarga ega. B inobarin, bu narsa yakkaboshcliilik tam oyillarining buzilishiga, 
ijrochilam ing m as’uliyati kam ayib, intizom ning b o ’shashiga olib keladi. Chunki har bir 
ijrochi bir boshliqqa emas, ayni vaqtda, bir necha boshliqqa b o ’ysunadi, k o ’pincha 
ulardan bir-biriga zid k o ’rsatm alar oladi.