S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

funksional rasmiy 
aloqa deb ataladi.
O rganlar o ’rtasida vertikal aloqadan tashqari gorizontal aloqalar ham m avjud b o ’lib, 
ular m uvofiqlashtirish, uy g ’unlashtirish va hamkorlik qilish tarzidagi aloqalardir.
B oshqaruv tarkibida rasmiy aloqalar asosiy o ’rinni egallaydi. Lekin norasmiy
56

---

aloqalar ham muhim aham iyatga egadir.
B a ’zan ular tashkilotning ishini y o ’lga q o ’yishda hal qiluvchi aham iyatga ega. 
N orasm iy aloqalar turli xil b o ’lishi m umkin. Bular jum lasiga korxonadagi qarindoshlik 
aloqalari, unda tarkib topgan um umiy m anfaatlar, masalan, kasblar, qiziqishlar, sport 
bilan sh u g ’ulllanish yoki d o ’stona m unosabatlar kiradi.
N orasm iy aloqalarga h am e ’tibor berish kerak. Chunki:
- norasm iy aloqalar rasm iy tarkibning barcha b o ’g ’inlari bilan b o g ’langan b o ’ladi;
- qator m unosabatlar ishdan tashqarida pay do b o ’ladi va korxonaning barcha ishiga 
ta ’sir k o ’rsatadi;
- norasm iy tizim o ’zining k o ’pgina k o ’rsatkichlari b o 'y ich a korxona faoliyatining 
sam arali tashkil qilinishiga im kon beradi.
A m m o norasm iy aloqalam ing salbiy jihatlari ham y o ’q emas. Ehtiyotkorlik, 
sezgirlik y o ’q b o ’lgan jo y d a guruhbozlik, m ahalliychilik, qarindosh-urug’chilik va 
shunga o ’xshash k o ’riiiishlar paydo b o ’lishi mumkin.
Chiziqli (pog’onali) tarkib. 
C hiziqli (pog’onali) tarkib boshqaruv tarkibining eng 
sodda turi hisoblanadi. B unda boshqaruvning hamm a funksiyalari korxona rahbari 
q o ’lida to ’planib, barcha quyi rahbarlar va ishlab chiqarish yacheykalari unga 
b o ’ysunadi. 
H ar bir 
rahbar 
o ’ziga 
ishonib 
topshirilgan 
b o ’linm a 
faoliyatini 
yakkaboshchilik asosida boshqaradi va zarur qarorlam i m ustaqil ravishda qabul qiladi.
B o ’ysunuvchi xodim lar f'aqat o ’zlarining bevosita rahbarlam ing fannoyishlarini 
bajaradilar. Yuqori turuvchi rahbar xodim larga o ’zlarining bevosita boshlig’ini «chetlab» 
m urojaat qilm asligi kerak. M asalan, korxona direktori sex boshlig’ini chetlab m asterga 
buyruq bermasligi kerak.
C hiziqli tarkibning o ’ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari bor.
C hiziqli tarkibning ijobiy tomonlari:
- o ’zaro zid, chalkash topshiriqlar berilish hollarini kam aytiradi:
- yakkaboshchilik va shaxsiy javobgarlik m ustahkam lanadi;
- bu tarkib oddiy, puxta va tejamlidir;
- bosqichlar soni kam b o ’ladi;
- boshqariluvchi o b ’ekt ishiga kam kishi aralashadi;
- vazifalar tez hal etiladi;
- butun tizim sam arali ishlaydi;
- xodim lar faqat o ’z rahbariga h isobot beradilar.
Chiziqli tarkibning salbiy tomonlari:
- bunday tarkib oddiy m asalalarni yechishga m o’ljallanganligi sababli uning 
borasida kom pleks m asalalarini yechish ancha qiyin kechadi;
- bunday sharoitda rahbarlar k o ’proq tezkor ishlar bilan band b o ’lib, strategik 
m uam m olam i e ’tibordan chetda qoldiradilar;
- bunday boshqaruv sharoitida buyruqbozlik va rasm iyatchilikning paydo b o ’lish 
xavfi kuchli b o ’ladi, bunga sabab, tarkibning har bir b o ’g ’inida rahbar o ’z lavozim i 
b o ’yicha farmoyish berish huquqiga ega b o ’lishidir.
57

---

B oshqaruvning chiziqli tarkibi uncha m urakkab b o ’lm agan ishlab chiqarish 
sh aro tid a ijrochilarning vazifalari oddiy, buyruq va axborotlar hajm i kam b o 'lg an d a 
o ’zini oqlashi m um kin. Ishlab chiqarish tobora m urakkablashib, ish k o ’lam ining 
ken g ay ib borishi boshqaruv funksiyalarini tabaqalashtirishni talab qiladi, chiziqli 
tark ib n in g o ’rniga chiziqli-shtabli tarkibning vujudga kelishini taqozo etadi.