'с Х ' т у рм у м ед о в а онг 0 т и сираари п с и Х о

ОНГ ОСТИДАГИ БИРИНЧИ ПОЙДЕВОР
Онг ҳозир биз билан содир бўлаётган воқеа 
ва ҳодисаларни ўзида мужассам қилади. Бўлиб 
ўтган ҳар қандай воқеа ва ҳодисалар онг ости- 
га боради. Бола туғилиши билан унинг онг ости 
қопчаси ҳам очилади. Кечаги ҳаёт онг остига 
ёзилади. Бундан таш қари, ота-онамиз, аждод- 
ларимизнинг маълумотлари (олган қарғишлари, 
касалликлари ва бош қа кўплаб генетик ахборот- 
лар) ҳам онг остида ётади. Руҳ онгни бош қариб 
туради. Бола туғилгандан кейин эса табиат ҳам 
онгга ўз таъсирини ўтказа бошлайди. Бўлаётган 
ҳар қандай воқеа, одамлар ф икри боланинг онг 
остига ж ойлаш а боради. Биринчи қатлам бола 
туғилиши билан ҳосил бўлади ва кейин яна худ- 
ди шунга ўхшаш қатламлар қўйилиб боради. Бо- 
ланинг онг остига икки ёшигача ҳаёт сценарий- 
си ёзилиб бўлади. Беш ёшигача ана шу ёзилган 
сценарий қайтарилиб, муҳрланади. Ўсмирлик

---

7
Онг ости сирлари
пайтига келиб, боланинг ўз характери ш аклла- 
нади. Бу ёшга келиб уларда онг ости қатлами 
янада қалинлаш а бошлайди. Оддий мисолда бу 
ж араён қандай кечиш ини кўриб чиқамиз. Онг 
остига нималар ёзилади? Қатлам қандай қилиб 
онгга таъсир қилади?
Чақалоқ туғилганда, онаси уни биринчи марта 
қандай қилиб биринчи марта қўлига олди? Бола 
оилага қувонч олиб келдими ёки маж бур бў- 
либ дунёга келдими? Ш ундай ҳис-туйғулар онг 
остидаги биринчи қатламни ҳосил қилади.
1. 
М еҳр берилмаган қатлам. Агар боланинг 
дунёга келиш и унчалик ҳам кутилмаган бўлса, 
унда онг ости пойдеворининг биринчи ғишти 
қўйилмай, у ер бўшлиқ бўлиб қолади. Шундан 
сўнг болада ёлғизлик ҳисси пайдо бўлади. Чун- 
ки у дунёга келиб, атрофдагилардан меҳр ва ҳ и - 
моя кутади. Уни қўлга олиб эркалашмаса, меҳр 
бўриб суюшмаса, у ўзини бу дунёда ёлғиз ҳис 
қила бошлайди. Бу ёлғизлик ҳиссига қўрқув, 
ваҳима ҳам қўшилади. Онг остига ана шу ҳ и с- 
сиётлар ёзилади. Ана ш у ҳис-туйғулар биринчи 
қатламни ҳосил қилади.
Бола йиғи орқали онасидан ўз эҳтиёж ини 
қондириш ни ўрганади. Лекин унинг йиғлашига 
ҳеч ким аҳамият бермайди. Боланинг қорни оча- 
ди. О на болага м еҳр билан кўкрак сути берм ай- 
ди. Сўнг маж бур бўлганидан ж аҳл билан болани 
овқатлантиради. Бундай пайтда боланинг онги 
остига бўлаётган воқеалар эмас, бола ҳис эт- 
ган ҳиссиётлари муҳр бўлиб ёзилади. Энди бола 
қўрқув ва ваҳима билан ўзини ҳеч кимга керак 
эмасдек сезади. Бу муҳр мустаҳкамланиб, бола-

---

Озода Турмухамедова
8
га бир умр таъсир қилади. Ана игу ҳислар билан 
бола икки ёшга киради. У м еҳр кўрмай ўсмокда. 
Кўрқув билан атроф га қарайди. Ана ш у иккита 
ҳиссиётнинг ўзи болага жуда катта бахтсизлик- 
лар олиб келиш и мумкин. Боғча ёшига етгандан 
кейин бу бола шу ҳиссиётлар билан болаларга 
қўшилади. Бироқ негадир уни ҳеч ким ёқти р- 
майди. Чунки уни бошидан онаси ёқтирмаган. 
У ўзини ёлғиз ҳис қилгани болалар билан ўй - 
нагиси келади. Болалар ундан ю з ўгирмаслиги 
учун уларга ялинади. Ёлғизлик ҳисси уни ш ун- 
дай қилиш га мажбур қилади. Ўзига ишонмаслик, 
ўзини ҳимоя қила олмаслик, бировларга бўйин 
эгиш каби салбий хислатлар ана шу онг остидаги 
муҳр билан мутаҳкамланиб боради.
Бола 7 ётттга тўлиб, мактабга чиқади. Энди у 
болалар билан ўзаро муносабатга кириш иш - 
дан таш қари, мактабдаги дарсларни ўзлаш ти- 
риш и ҳам керак бўлади. Бола учун энди катта 
қийинчиликлар даври бошланади. Унинг онг 
остида кичик кураш бошланади. У мактабдаги 
ўзига ишонадиган, бировлардан қўрқмайдиган 
болалардан қўрқади. Ўзини ҳимоя қила олмага- 
ни учун куч болаларга ялинади, уларнинг гапига 
киради. Унинг ювош ва лапашанглигини бил- 
ган кучли болалар ундан фойдаланишга туш а- 
ди. Унга буйрукдар бериб, иш ларини қилдира- 
ди. Ҳатто устидан кулиб ҳам қўйишади. Руҳ эса 
боланинг ҳаётида содир бўлаётган бу воқеаларга 
б еф ар қ қараб туролмайди. У табиат билан оли- 
ш иб кетади. Нима учун у бировга бўйсуниши 
керак? Нима учун у ўзганинг буйруғини баж а- 
рнши зарур? Табиат эса онг остидаги муҳрни

---

9
Онг ости сирлари
таъкидлайверади. Хуллас, бу кураш, баҳслашиш 
онг остида давом этаверади. Бу кураш га катта 
энергия сарфланади. «Энергия кетса нима қ и - 
либди?» дейсизми? Тўғри савол. Бу энергия бо- 
ланинг дарс қилиши, янги мавзуларни ўзлаш ти- 
риши, ш еърлар ёдлаши, ижод қилиш и ва яна 
бош қа фойдали нарсаларга сарфланиш и керак 
эди. Бола онги остидаги муҳр энди ўз ҳукмига 
бўйсундиради. Бола бўйсунувчан, ахлоқли, ҳам - 
ма болалар билан келиш иб кетадиган бўлади. 
Бундай болалар ҳеч кимга озор бермайди. Лекин 
дарсларни яхш и ўзлаштиролмайди. Чунки унинг 
мияси ахборотни сақлаб қололмайди. Боланинг 
ўқиган нарсаси хотирасида чиқиб кетаверади. У 
болалар билан дўстлашишни жуда яхш и кўради. 
Бироқ унда ёлғизлик ҳисси борлиги туфайли бо- 
ш қа болалар у билан дўстлашишни ёқтирмайди.
Энг катта қийинчилик ўсмирлик даврига тўғри 
келади. Чунки болада бу пайтда онг остидаги 
ёлғизлик ҳисси, ўзини ҳимоясиз сезиш лари ку- 
чаяди. Ёлғизлик ҳиссига қўрқув ҳам қўшилади. 
Бу ёшда ўсмир биринчи муҳаббатини учратади. 
У Оллоҳ берган бу ҳиссиётдан ўзини жуда бахт- 
ли сезади. Унга олам яш наб кетгандек тую ла- 
ди. Бола ёқтириб қолган қизига худди ўзининг 
қутқарувчисидек қарай бошлайди. Ш у қиз ту- 
ф айли у дунёнинг гўзаллигини ҳис қилади. Аммо 
унинг онги остидаги қатламлар — меҳр етиш - 
маслиги, ёлғизлик ҳисси, ўзини ҳимоя қил ол- 
маслик — буларнинг бари қўшилиб «соя» ҳосил 
қилади. Ана ш у соя онг остидан туриб, онгдаги 
янги ҳис — севгини хиралаштиради. Ёлғизлик 
ҳисси онгга таъсир қилиб, худли уни ташлаб к е-

---

таётгандек ҳис беради. Бу ҳис
мани қўзғайди. Агар бола қизни нг бош қа ии
билан гаплашиб турганини куриб 
'
уни ташлаб кетадигандек қўрқиб к етади- у *
ни қизғана бошлайди. Болада РаШ* И^
йигитга
ди. Эркаклар аёлини раш к қилса, <<Ан У
нега қарадинг? Нимага ана у одам билан гапл
динг?» к Г и гаплар билан турмуш ЎРТОҒИГ™
қилади. Эркакларнинг бу ж ақли
«Мени ташлаб кетсанг, мен қурқаман- елғиз қ
ламан», деган ваҳима ётади. Агар ҚИ
билан кўпроқ мулоқотда бўла боимаса, болад
С^ ™
д Г ^ г Т а л “ и ^ Г
кечи—
раш к
қ ў ш Г Т -
б
Т ҳиссибт о„г остини янада х
^
лаштиради. Боланинг ички дунесй остин ус 
бўлиб кетади. Онг остидаги бу қатдам бола он 
г Т а ъ с и р Т л и б , ўзини тутиши, ^ Р а™
РэИ “
ф икрларига ўз ҳукмини ўтказа бошл д 
бола ўзини бош қара олмайди. 
юради. Севиб қолган қизига
қарайди. Унинг ҳаракатлари, гапдари, узи
е
ту
тиш ларигача назорат қилиш га тушади. Аг р у 
бош қа йигитни танласа, дунё у учун тугаидига 
Дек бўлиб кетади. Рашк ўти уни 
ю ф э
ди. Ҳаётнинг қизиғи қолмаиди. Ьундаи туш у 
кайф ият таъсирида болада ўз жонига қасд қи
лиш ҳолати кузатилади. 
„
Севиш ҳар доим энг кучлн ва ^ о и и б яю ^
ю қори вибрацияли ҳиссиетдир. Фа^ ат севг 
” нсон ўзининг онги остидаги салбии қатламлар
Илгнляй одамнинг ичига 
туфайли хиралаштиради. Бундаи■
ОА
чироқ ёқсангиз ҳам еришмаиди. ш ун и н г учу
10
Озода Турмухамедова____________________ - - —

---

11
Онг ости сирлари
баъзи одамлар севиб қолишдан қўрқади. Чунки 
иккита ҳиссиётнинг кураш и уни жуда толиқти- 
риб юборади. Олдинги ҳаётини ҳам дўзахга ай - 
лантиради. Ҳаётини азобга айлантириб ю бор- 
гани учун севгидан воз кечиб яш аш ни аф зал 
кўради.
Ўсмирлик пайти ўтиб кетгандан кейин у учун 
севги етишиб бўлмайдиган чўққига айланади. 
Уйланиш вақти келганда, ота-онаси айтган ёки 
бирор ким тавсия қилган қизга уйланади. Ёши 
ўтгани сайин бундай одамларнинг ички дунёси 
қоронғилашиб, уларнинг аксарияти афсусланиш
ва армон билан яшайди. Кўпинча аёлининг к е- 
тиб қолишидан қўрқиб, ўзини бош қача тутади. 
Ёки хотинининг ҳамма айтганини қилиб яш аш - 
ни лозим топади. У онги остидаги сояларнинг 
қалинлашгани туфайли бахтсиз бўлиб яшайди. 
Кўнгли ҳар доим ғаш, кайф ияти тушкун, ғазаб 
ва ж аҳл билан яш аш га ўрганиб қолади. Бундай 
салбий ички ҳолат таш қарига ҳам ўз таъсири- 
ни кўрсата бошлайди. Ж аҳ л бора-бора асабий- 
лашишга сабаб бўладиган ҳодиса ва одамларни 
ўзига торта бошлайди. Қисқаси, бола депрессия- 
га тушиб қолади. Д епрессив ҳолатда одам аура- 
сига ёвуз кучлар бемалол кириб келади. Д епрес- 
сиянинг якуни бу — ўз ж онига қасд қилишдир. 
Депрессияда бериладиган таблетка ва уколлар 
онг остидаги сояларни янада пастга итаради. 
Натижада онг ости қатламлари янада қалинла- 
шади. Д епрессия даволанмайди. Аксинча, унинг 
авж олишига ш ароит туғилади. Бу эса кай ф и ят- 
нинг бутунлай тушиб кетиш и ва иж обий ҳ и с- 
сиётларнинг йўқолишига сабаб бўлади. Бундан

---

Озода Турмухамедова
12
кейин кишида яшашга бўлган қизиқиш сўнади. 
Агар одам яш аш ни хохдамаса, ўзини иўқотиш
механизми ишга тушиб кетади. Бундай одамда 
тузалиш и қийин бўлган касалликлар бошланиб 
кетиши мумкин. Автоҳалокат ва турли бахтсиз- 
ликлар келиб чиқиш и мумкин. О хири эса ж онига 
қасд қилади. Бунинг йўллари онг остида бўлади. 
Ўзини осиш, заҳар ичиш, баландликдан ташлаб 
юбориш, сувда чўкиш каби усуллар миясига 
ўз-ўзидан келади. Одам онги остидаги соялар 
энди қалинлашиб, жипслашиб, бетонга ўхшаб 
кетади. Таш қаридан бу ў з-ў зи билан гаплашиб 
ўтиргани, кимдандир қочиши, баҳслаш иши каби 
ҳолатлар билан кечади. У онгсиз яш ай бош лай- 
ди. Биров гапирса тушунмайди, фикрлаш қоби- 
лияти йўқолади. Хуллас, психиканинг бутунлай 
ўзгариб кетиш ига сабаб бўлади. Бу ҳолат ёвуз 
кучларнинг одам ичига бемалол кириб келгани-
дан дарак беради.
Қизларда эса бахтсиз севги алам ва изтироб- 
ни кучайтириб юборади. Баъзилари атрофдан 
наж от қидириб, эркаклар қўлида қўғирчоққа 
айланади. Ўзининг оилавий бахтини топа олма- 
ган қи з эркаклардан хаф а бўлиб, улардан ала- 
мини олиш пайига тушади. Уларнинг айримла- 
ри меҳр етишмаслиги натиж асида ф оҳиш алик 
йўлига кириб қолиши ҳеч гап эмас. Фоҳишалик 
йўлини танлаган қи з эса ҳеч қачон бекаликка 
танланмайди. Гуноҳ ишга қўл ургани унинг ау- 
раси ёвуз кучларга ўз эш икларини очади. О ила- 
ли бахтли аёлларни кўрса, ҳасади келиб, уларга 
нафрати ошади. Б ора-бора қаҳри қаттиқ, назари 
паст одамга айлана бошлайди. Ундан кейин ич-

---

13
Онг ости сирлари
киликбозлик бошланиб кетиш и мумкин. Аёллар- 
даги ичкиликбозликни даволаш нинг қийинлиги 
сабаби ҳам ана шунда. Онг остидаги бўш лиқни у 
қилаётган нотўғри ҳаракатлар тўлдира олмайди.
И чкиликбозликка берилиб кетган аёлларнинг 
аксарияти севги бобида ўз ҳиссиётлари поймол 
бўлгани учун шу аҳволга тушганини гапиради. 
Бу муаммо кўпчиликда бўлади. Ички азобларни 
енгиллаштириш учун спиртли ичимликлар ичил- 
са, ундан қутулиш жуда қийин.
Хуллас, 
ичкиликнинг 
охири 
пессимистик 
якунланишга олиб келади. Онг остидаги соялар 
ўз иш ини охиригача етказади. Бола туғилганда, 
онанинг меҳр бермаслиги нималар билан туга- 
шини кўриб чиқдик.
2. 
Ўзига паст баҳо бериш. Оилада бир неча 
бола улғаяётган бўлса, айрим ота-оналар уларни 
баравар кўрмайди. Масалан, бир оилада бирин- 
чи ф арзанд қи з туғилди. О та-она бу қизалоққа 
бор м еҳрини беришди. Ш унинг учун унинг онг 
остида бўшлиқ ҳосил бўлмади. И кки йилдан к е- 
йин иккинчи ф арзан д — ўғил туғилди. Бу болани 
ота-она ҳаддан ортиқ эркалатишди. Нима деса 
муҳайё қиларди. О та-он а қизини укасига қаров- 
чи қилиб қўйди. «Укангга қара. Унинг айтганини 
қил. У кичкина, уни овут», каби гаплар билан 
қизнинг болалигини ўғирлашди. Унда болалик 
укаси туғилиши билан тугади. Энди унда м асъу- 
лият, ўзининг ф ойдаси ёки қулайлиги эмас, бош - 
қаларни ўйлаш керак деган ф икр пайдо бўлди. У 
ўз ф икрини эркин билдира олмас, ота-онасига 
ўзи истаган нарсани олдиролмасди. Ш ундан сўнг 
унинг онг остида соялар пайдо бўла бошлади. У

---

Озода Турмухамедова
14
эғгди ф ақат укасига қараш и ш артлиги онг ости- 
га ўрнашди. Унинг онг остидаги муҳрлар бутун 
умр ўзин и намоён қилади. Унда ўзидан бош - 
қа одамларнинг эҳтиёж ин и қондириш , ўзига 
наст баҳо бериш каби ҳиссиётлар пайдо бўла- 
ди. Ўзига паст баҳо бериш эса бутун ҳаётини 
заҳарлай бошлайди. Боғчага борганда ҳам бош - 
қаларнинг эҳтиёж ин и қондиради. У ҳеч қачон 
йўлбошчи бўла олмайди. Ичида эса бу нотўғри 
йўналиш устидан қ ар ам а-қар ш и л и к кетади. Руҳ 
унга сен энг аълосан деса, табиат сендан устуни 
бор деб дейди. Агар ш у пайт у ўз устунлиги- 
ни исботламаса, табиат руҳдан кучли чиқади. У 
иккинчи дараж али одамга айлана бошлайди. Бу 
нималарга олиб келади? У худди уйидагидек ўз 
м еҳнатининг натиж аси ни бош қаларга бериш га 
ўрганади. Уйда укасига энг яхш и ўйинчоқ, энг 
ш ирин овқат, энг қулай ж ой каби ҳамма яхш и 
нарсалар бировларга деган ш иор остида яш ай- 
ди. Ўзига паст баҳо беради, ўз кучига иш онм ай- 
ди. Ана шу қатлам ж уда хавф ли ҳисобланади. 
Чунки у б о р а-б о р а ўз м еҳнатини арзонга баҳо- 
лаш га ўрганиб қолади. Кўп ишлаб, кам маош 
олишга ҳам рози бўлади. Ўзини паст баҳолаган 
одам меҳнатининг роҳатини кўра олмайди. Бу 
онг ости сояси туф айли пайдо бўлади. Ичида 
кетаётган ички конф ликт энергиясини еб б о - 
ради. Бу қи з м актабни битириб, олийгоҳга ки - 
риш га ҳам ҳ аракат қилмайди. Бировнинг қўлида 
оддий ишчи бўлиб ишлаш у учун норм ал ҳолат 
ҳисобланади. Катта маош олишга ҳам ўзин и н о- 
лойиқ деб билади. Турмушга чиқиш га келганда 
ҳс)м бу ички ҳолатлар ўз таъсири ни кўрсата-

---

15
Онг ости сирлари
ди. У турмуш ўртоғини ростдан ҳам хўж айин 
дараж асига кўтариб, ўзин и ерга уриш ни давом 
эттиради. Болалигида укасига қандай хизмат 
қилган бўлса, энди у эрининг қулига айланади. 
Ўз ф икрини билдира олмайди. Турмуш ўртоғи 
оила аъзоларининг эҳтиёж и ва истакларини 
баж ариб ю раверади. Л екин у четдан қараганда 
ж онкуяр, уй и м -ж ой и м дейдиган, оқила аёл бў- 
либ кўринади. Бундай аёллар устидан қайнона, 
эр, қариндош лар ўз ҳукмини ўтказа бошлайди. 
К ейинчалик ўз болалари ҳам шу иш ни давом 
эттиришади. Руҳ эса табиат билан баҳслаш а- 
веради. Ёши ўтган сари бу қатлам қалинлаш иб, 
энг пастки қаватдаги омадсиз одамга айланти- 
риб боради.
Мана, онг остидаги ўзига паст баҳо бериш қат- 
лами нималарга олиб келиш ини билиб олдингиз. 
Бу ҳам депрессив ҳолатга олиб келади. Балки у 
ўз ж онига қасд қилмасдир, бироқ бировлардан 
ўзини паст кўриш, ўзига ишонч йўқлиги, ҳасад, 
рашк, миннат, н аф рат каби салбий ҳиссиётлар 
ниш уради. Бундай депрессив ҳолат эса руҳи- 
ятнинг жиддий бузилишини келтириб чиқаради.