|
Назорат саволлари:
1.
Сувдан фойдаланиш деганда нима тушинилади?
2.
Сув омборларнинг экологик хавфсизлик даражасига қандай таъсири
бор?
3.
«Гидротехник иншоотлар хавфсизлиги тўғрисида» ги Ўзбекистон
Республикасининг қонуни қачон қабул қилинган ва унинг мазмуни
нима?
4.
Сув омборлари ва ГЭС тўғонларида қандай хавфлар бўлиши
мумкин?
5.
Селдан бўладиган хавфлар даражасини пасайтириш учун қандай
тадбирлар қўлланилади?
6.
Гидротехник иншоотларнинг ишлаш муддатлари нимага боғлиқ ва
уни узайтириши тадбирлари ҳақида нимани биласиз?
96
10. ТАБИИЙ ВА ГЕОЛОГИК МУҲИТ. ТАБИИЙ МУҲИТ
СИФАТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ СТАНДАРТЛАР
Калит сўзлар. Табиат, геология, муҳит, сифат, стандарт, хавфлар,
боғлиқлик, қурилиш, фаолият, тоғ жинси, тупроқ, тузилиш, таркиб,
ландшафт, модда, энергия, ўлчов, мослаштириш, ўзлаштириш, меъёр.
Табиат деганимизда бутун борлиқ, турфа олам, сайёрамиздаги жонли ва
жонсиз жисмлар тушунилади. Ернинг жонли қисмига ўсимлик, ҳайвонот дунёси
ва микроорганизмлар, жонсиз қисмига эса ҳаво, сув ва тоғ жинси қатламлари
киради. Улар бир-бирлари билан ўзаро узвий боғлиқдир. Унинг жонли қисми
жонсиз қисми таркибини ўзгартиришда, органик моддалар билан бойитишда,
тупроқ ва чўкма фойдали қазилма конларини ҳосил қилишда қатнашади.
Табиий муҳитни ташкил қилувчи асосий таркибий қисмлари ер сатҳининг
тузилиши, тоғ жинслари, ҳаво, ер устки ва остки сувлари, тупроқ, ўсимлик,
ҳайвонот дунёси табиий муҳитнинг компонентларидир. Табиий муҳит
компонентлар йиғиндисини ифодаловчи тушунча немис тилида "ландшафт" деб
аталади. Яъни "ландшафт" сатҳ тузилиши, геологик замин, иқлим, сув, тупроқлар,
ўсимлик туркуми, ҳайвонот дунёсининг бир хиллиги билан ажаралиб турадиган,
маълум кўринишга ва чегарага эга бўлган ер ҳудудини англатади.
Ландшафтни ташкил этувчи компонентлар орасида доимий равишда модда ва
энергия алмашинуви содир бўлади ва у ландшафт қобиғининг бир бутунлигини
намоён этади. Ландшафтнинг бирон бир ташкил этувчи компоненти инсон
фаолияти таъсири (бетартиб равишда ўрмонларни кесиш, ер қазиш, катта
сатҳларни шудгорлаш, суғориш ва ҳоказо) натижасида ўзгартирилса, у албатта
иккинчи ташкил этувчи компонентга ҳам таъсир этади, яъни уни ҳам ўзгартириб
юборади. Натижада ландшафт қобиғида салбий ўзгаришлар рўй беради. Масалан,
ўрмонларни нотўғри кесиш натижасида тупроқда намлик миқдори камаяди ва
97
тупроқ эрозияси бошланади, ўрмон ҳайвонлари йўқолади. Тупроқ эрозияси эса ўз
навбатида текисликларда қум барханларининг ва тоғли ўлкаларда сел
жараёнларининг ҳосил бўлишига сабаб бўлади.
Геологик муҳитнинг умумий таърифи йўқ. Геологик муҳит деганда
инсониятнинг техник фаолияти таъсир қиладиган, ландшафт билан ўзаро боғлиқ
бўлган литосфера ва ер ости гидросферасининг юқори қисми тушунилади. Қазилма
конларни ўрганувчи мутахассислар геологик муҳит деганда конларни ҳосил килувчи
муҳитни, яъни литосферанинг юқори қисмини тушунадилар. Гидрогеологлар эса ер
ости сувларини ҳосил этувчи литосферанинг юқори қисми билан ер ости сув
ҳавзалари гидросферасини тушунадилар. Фикримизча муҳандислик геологиясида
геологик муҳит деб инсон фаолияти таъсири доирасидаги литосферани,
гидросферанинг юқори қисмини ва атмосферанинг пастки қисмини тушуниш
зарур. Инсон фаолиятининг таъсири, аксарият, Ер қобиғининг юқори (халқ
хўжалиги иморат иншоотлари қад қўтарадиган ва таъсир этадиган) 20-30 м қисми
бўлиб, баъзан кон қазиб олишдаги бевосита таъсири 3-4 км чуқурликкача, нефть ва
газ қудуқлар орқали бевосита таъсири 5-9 км гача етади. Бу инженер-геологик
муҳит тушунчаси геологик муҳит тушунчасига яқин турганлигини кўрсатади.
Геологик муҳит баъзан геосфера деб ҳам аталади. Геосферага литосфера ва
гидросферанинг юқори (3-5 км) ва атмосферанинг пастки (10-15 км) қисми киради.
Органик мавжудотлар, асосан, Ернинг шу қисмида ҳаёт кечириши сабабли уни
биосфера деб ҳам аташади. Тирик мавжудотлар табиий муҳит билан доимо алоқада
бўлиб, унда органик моддаларнинг бири иккинчисига озуқа, яъни зарурий хом ашё
вазифасини бажаради; бундан ҳатто чиқиндилар ҳам тупроқ унумдорлигини
оширишда хизмат қилади. Табиат ўзи ҳазм қила олмайдиган маҳсулотни
чиқармайди. Биосферадаги тирик организмлар массасининг 94,5% ўсимликлар
биомассасига тўғри келганлиги сабабли, уларнинг модда ва энергия алмашинувини
тартибга солиб туришдаги аҳамияти ниҳоятда каттадир. Ўсимликлар йилига 500 млрд
тонна карбонат ангидрид ютиб, 460 млрд тонна кислород ажратиб чиқаради.
Ҳозирги вақтда техника тараққиётининг ривожланиши даражасига
98
қараб, инсон, жонивор ва ўсимликларнинг саломатлигига безиён бўлган
табиий муҳитнинг ҳолатини ва сифатини белгиловчи меъёрномалар тузилган
(у Собиқ Иттифоқ даврида тузилган бўлиб, Давлат стандартлари ГОСТ
сифатида ҳозиргача МДҲ мамлакатларида қўлланилиб келинади).
Собиқ Иттифоқ мамлакатларида ишлатилаётган экологик стандартлар
махсус 17 сонли гурухга тўпланган. Унда кўрилаётган масалалар
мажмуаларига қараб алоҳида қўшимча сонлар берилган ва уларнинг
тузилган йили қўрсатилган. Масалан, сувни муҳофазалаш ва ундан
омилкорлик билан фойдаланиш бир мажмуа тўпламидаги ГОСТ 17.1.1.001-77,
"Асосий атамалар ва тушунчалар" ГОСТ 17.1.3.07-82, "Сув ва сув
ҳавзаларининг сифатини текшириш тартиби" ГОСТ 17.2.3.01-77, "Аҳоли
яшайдиган жойларни ҳаво сифатини текшириш тартиби" ва ҳоказо.
Мустақилликка эришганимиздан сўнг улар қайта кўрилиб халқаро
меъёрларга тенглаштирилмоқда.
Экологик стандартларда, табиий муҳит компонентлари (сув, ҳаво, тоғ
жинслари) ва истеъмол буюмларидаги зарарли моддалар миқдорининг безиён
юқори чегараси, яъни концентрацияси – рухсат этилган чегаравий меъёри
(РЭЧМ) кўрсатилган. Уларнинг концентрацияси стандартда кўрсатилгандан
кам бўлса, сифатли ҳисобланади. Улардан турли мақсадларда фойдаланиш
мумкин. Стандарт бўйича инсоннинг истеъмол қилиши учун ярамайдиган
маиший техник сув, деҳқончилик ва чорвачилиқдаги талабларга жавоб
бериши ва ишлатилиши мумкин.
Ҳаводаги зарарли моддаларнинг юқори концентрация чегараси (РЭЧМ)
инсоннинг зарарланган муҳитда бўлиш давомийлигига ҳам боғлиқ. Шунга қараб,
зарарли моддаларнинг (иш куни давомида) иш жойидаги (РЭЧМ иш ), шаҳар ва
қишлоқлардаги мумкинлик даражаси юқори чегарасининг қисқа муддатлилиги
(РЭЧМ қ) ва ўртача суткалик (РЭЧМ с) меъёрий миқдорлари 3.1 сонли жадвалда
берилган.
99
4-жадвал
Do'stlaringiz bilan baham: |
