S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

Per Jozef Prudon (1890-1865) 
- fransuz iqtisodchisi va sotsiologi. 
K. 
Marks 
davridagi antimarksizmning yaqqol namoyondasi. U.Godvinning anarxizm 
g‘oyalarini ilmiy nazariya darajasigacha rivojlantirdi. Pradonning fikricha, ijtimoiy- 
iqtisodiy munosabatlarning subyektlari qanchalik erkinroq bo‘lsa, shunchalik 
ijtimoiy-iqtisodiy ehtimolliroq bo‘ladi. U ziddiyatlarning manbaini, xususiy 
mulkchilikda, odamlarning iqtisodiy faoliyatining erkinligida emas, balki davlatning 
tugashida deb bilar edi.
Olim mayda xususiy mulkchilikni yirigiga qaraganda afzal ko‘rar edi. Uning 
fikricha, mayda xususiy mulkchilik iqtisodiy tarafdan samaradorliroq va jamiyatdagi 
boyliknig ijtimoiy muammosini yaxshiroq yechadi. Mayda ishlab chiqaruvchilar
20

---

(tadbirkorlar) erkinroq, shuning uchun ularda nizo uchun sabablar ham bo'ladi, 
deb hisoblar edi.
Pradon fikricha, mayda buijuaziya tuzumi mehnat tamoyiliga, ya'ni odainlarning 
daromadlari faqat raehnatiga asosan bo'lishi lozim.
Iqtisodiy-sotsiologik nuqtai nazardan Prudonning «yaxshi va yomon taraflar» 
reformistik nazariyasi juda qiziqadi. Prudon tanqidiy iqtisodchi va sotsiolog hamda 
ijtimoiy reformizrnning tarafdori edi.
Emil Dyurkgeym (1858-1917) — fransuz sotsiologi, m ehnat taqsim oti 
sotsiologik nazariyasining muallifi. Uning tomonidan jamiyatning ijtimoiy-kasbiy 
tuzilishi, ijtimoiy differensiatsiya va mehnat taqsimoti orasidagi nisbati, ijtimoiy 
differensiatsiyaning asosiy mexanizmlari ishlab chiqilgan.
Xo'jalikning va ishlab chiqarish rivojining muhim sharti — inson taraqqiyoti, 
uning madaniyati va bilimlarining oshirilishi. Tarbiyasiz ijtimoiy-iqtisodiy jarayonning 
rivoji bo‘lishi mumkin emas. A. Dyurkgeym odam qobiliyatiga, ehtiyojiga, mehnat 
munosibligiga alohida ahamiyat bergan.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda u asosiy rolni xususiy mulkchilik, raqobat, erkin 
tad b irk o riik k a em as, balki o d am larn in g birdam ligiga, uyushqoqligiga, 
jipslashganligiga, ijtim oiy m unosabatlarning m adaniyatiga, m ikro —• va 
makrodarajalardagi mehnatning ijtimoiy tashkil etilishiga qaratgan.
Torsteyn Veblen (1857-1929) - amerikalik iqtisodchi va sotsiolog. U birinchi 
marta iqtisodiyotning ijtimoiy-madaniy omillarini kuzatgan. Ishlab chiqarish 
taraqqiyotining asosiy ziddiyati odamlarning ruhiyati va madaniyatini bugungi kunga 
javob beradigan texnikaning yangi shakllaridan orqada qolishi hisoblanadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizimda ikkita asosiy ijtimoiy guruh bor: sanoatchilar va 
biznesmenlar. Biznesmenlar, bu — ortiqcha odamlar va iqtisodiyotdagi butun 
hokimlikni sanoatchilarga, ishlab chiqarish tashkilotchilariga berish kerak, degan 
g‘oyani ilgari suradi.
Torsteyn Veblen birinchi bo'lib tadbirkoming batafsil ijtimoiy shaklini ishlab 
chiqqan.
Olimning ijtimoiy-iqtisodiy nazariyasining xususiyati — ijtimoiy-iqtisodiy 
institutlarning tahlili, institutsionalizm usuli va g‘oyasining tashviqotchisi. U iqtisodiy 
sotsiologiya fanini iqtisodiyotdagi xulq-atvor, ong, insoniy munosabatlarning da’vati 
to‘g‘risidagi fan deb hisoblagan.
T.Veblen o ‘zini sotsialist deb hisoblamagan va o‘zi ham sotsialist boimagan.
Djon R.Koimnons (1862-1945) ----- am erikalik iqtisodchi va sotsiolog, 
institutsionalizm tarafdori. 0 ‘z sotsiologik tahlilini u dav'at, xulq-atvor, munosabat, 
ong tushunchalarida tahlil qilgan.
Ijtimoiy-iqtisodiy dalillami Kommons uchta tekislikda o'rganishni tavsiya etgan: 
tadbirkorlik bitimi (bozor); ma'muriyatchilik; taqsimot munosabatlari. Bu esa, 
iqtisodiy sotsiologiyaning kelgusi rivoji uchun metodologik jadval bo‘lib qoldi.
Kommons ta'limotining xususiyati - inson va munosabatlarning guaihiy tahlili. 
U iqtisodiy xulq-atvoming aniq ijtimoiy tamoyillarini ifodalab bergan, ya'ni umumiy
21

---

ommabop tushunchalardan aniq tushunchalarga o‘tgan. Shuningdek, olimning 
AQSh ishchi sinfming tarixi, sanoat jamiyati bo‘yicha fundamental asarían bor.
Maks Veber (1864-1920) — nemis sotsiologi, XIX acp sotsiologiyasining 
obro‘li shaxslaridan biri (K.Marks bilan bir qatorda). Uning ümiy ijodida ijtimoiy 
tashkilotlar nazariyasi alohida o‘rin oigan. Olim tashkilotlaming ratsional turini 
asoslab bergan, guruhlar va individlar faoliyatida va munosabatlarida rag'bat va nazorat 
mexanizmlarini ko‘rsatgan. Bu g‘oya amaliy sotsiologiyaning kelgusi rivojida muhim 
metodologik asos bo‘ldi.
M.Veber xo'jalik hayoti tahlilini sotsiologiya fanining asosiy sharti deb hisoblar 
edi (eng yirik asari — «Xo'jalik va jamiyat»).
Olimning iqtisodiy-sotsiologik nazariyasining xususiyati - ijtimoiy madaniy 
omillarning ahamiyatini tan olish. U kapitalizmning rivojida xristianlikning 
ahamiyatini va uning ta’sirida insonning ishchi, mulkdor sifatida rejali bo‘lish, 
tejab harj qilish, mehnatsevarlik, halollik sifatlarining shakllanishini targ'ibot qilgan.
M.Veberning muhim yutuqlaridan biri - iqtisodiyot nuqtai nazaridan ijtimoiy 
nizolaming tahlili hisoblanadi. Iqtisodiyxulq-atvoiga ijtimoiy xulq-atvoming ratsional 
turi sifatida qaragan.
Olim sanoatning yirik empirik tadqíqotlarini o'tkazgan va bunday tadqiqotlaming 
metodikasi rivojiga o‘z hissasini qo'shgan.